41007 img998 (3)

Levi-Strauss

kowo nie braliśmy pod uwagę, wówczas moglibyśmy mieć poczucie, że cały nasz wysiłek nie był daremny. I wypada mi tu od razu stwierdzić, że w wielu wypadkach tak właśnie jest. Z grubsza rzecz biorąc, według Levi-Straussa sprawa wygląda następująco. Na pierwszy rzut oka każdy określony zbiór opowiadań mitycznych robi wrażenie nagromadzenia niesłychanie różnorodnych pospolitych zdarzeń, łączonych nadzwyczaj częstymi powtórzeniami i ciągłym powracaniem podstawowych tematów: miłości kazirodczej między bratem i siostrą czy matką i synem, ojcobójstwa i brato-bójstwa, ludożerstwa itd. Levi-Strauss twierdzi, że poza dosłownym sensem tych opowieści musi istnieć jakiś inny „non-sens” (zob. s. 45), jakiś zakodowany przekaz. Innymi słowy, podobnie jak Freud, uważa on mit za pewnego rodzaju sen zbiorowy, który przy właściwej interpretacji może nam ukazać swe ukryte znaczenie.

Swoje poglądy na temat charakteru tego kodu i możliwych sposobów interpretacji czerpie Levi-Strauss z kilku źródeł.

Pierwszym źródłem jest Freud; mity wyrażają podświadome pragnienia, które bywają niezgodne ze świadomym doświadczeniem. Trwałość systemu politycznego jest u ludów pierwotnych zależna od ciągłego nawiązywania relacji między niewielkimi grupami krewniaczymi. Relacje te tworzone są i utrwalane przez dary z kobiet: ojcowie oddają swoje córki, a bracia siostry. Ale mężczyźni, jeśli mają oddawać swoje kobiety innym ze względu na racje społeczno-polityczne, sami muszą zrezygnować z nich jako partnerek seksualnych. Dlatego też kazirodztwo i egzogamia są dwiema stronami tego samego medalu, a zakaz kazirodztwa (zasada życia seksualnego) jest kamieniem węgielnym społeczeństwa, będącego strukturą związków społeczno--politycznych (zob. rozdz. 6). Z tej zasady moralnej wynikałoby, że „Pierwszy Człowiek” powinien był mieć żonę, która nie była jego siostrą. Ale w takim razie jakakolwiek opowieść o „Pierwszym Mężczyźnie” czy „Pierwszej Kobiecie” musiałaby zawierać logiczną sprzeczność. Ponieważ gdyby byli bratem i siostrą, wówczas wszyscy bylibyśmy owocem pierwotnego kazi-

Struktura mitu

rodztwa, natomiast jeśli byli stworzeni niezależnie od siebie, to tylko jedno z nich mogło być pierwszym człowiekiem, a drugie musiało nie być (w pewnym sensie) istotą ludzką. Dlatego biblijna Ewa wyszła z ciała Adama, a stosunki ich były kazirodcze, natomiast nie-biblijna Lilith była demonem!¹

Inną, podobną „sprzecznością” jest to, że pojęcie życia pociąga za sobą pojęcie śmierci; istota żywa to ta, która nie jest martwa, a istota martwa to ta, która nie jest żywa. Religia jednak stara się rozdzielić te dwa głęboko współzależne pojęcia, i dlatego mamy mity mówiące o pochodzeniu śmierci albo przedstawiające śmierć jako „bramę do życia wiecznego”. Levi-Strauss twierdzi, że rozważając uniwersalistyczne aspekty mitologii pierwotnych, raz po raz będziemy mieli okazję stwierdzić, iż w ich ukrytym przekazie chodzi właśnie

¹ Przedstawiona tu koncepcja kazirodztwa jest zbyt „empiryczna”. Dla Levi-Straussa waga rozróżnienia egzogamia/kazirodztwo polega na tym, że wyraża ono ustanowienie społecznej dychotomii porządku i chaosu. Kluczowe mity z Mythologiąues I, M. I, s. 43 i n., i Mythologiąues IV, M.529/30, s. 25 i n., to najwyraźniej mity „na temat” kazirodztwa. Są to zarazem mity „na temat” budowania gniazd przez ptaki. Motyw budowania gniazda wyraża zawieszenie w pustce między tym światem a tamtym, jak również cofnięcie się do dzieciństwa i pozbawienie gotowanego jedzenia. Choć większość szczegółów różni oba te mity, Levi-Strauss uważa je za identyczne, ale odwrócone. W M. I nagi dorastający chłopiec popełnia kazirodztwo ze swoją matką, zdobywa ubranie i, po wielu przygodach, zabija ojca; w M.529/30 ojciec bogato odzianego dorosłego syna pozbawia syna ubrania i popełnia kazirodztwo z jedną z wielu jego żon. Po wielu przygodach syn rodzi się na nowo w niezwykły sposób. I tu również ojciec zostaje zgładzony przez syna. Gruntowna analiza pozwala zinterpretować te opowieści jako odnoszące się do początków społeczeństwa - odnoszą się bowiem zarazem do początków czasu, porządku i kultury. Według Levi-Straussa opozycją najczęściej powracającą w mitologii jest opozycja między porządkiem a chaosem, jednak liczba permutacji jej empirycznych form jest nieskończona. Żeby to zilustrować, Levi-Strauss pod koniec Mythologiąues I (s. 318) przedstawia serię mitów, które przechodzą od „hałasowania do zaćmień, od zaćmień do kazirodztwa, od kazirodztwa do nieposłuszeństwa i od nieposłuszeństwa do kolorowego upierzenia ptaków”. Transformacje, które przedstawiam na następnych stronach, nie są już tak poetyckie.