46388 ScannedImage 2

164

l

165

Pokusa synkretyzmu

w II wieku. Rozwija się wówczas w potężny prąd, rozgałęzia w mnóstwo sekt i stanowi dla Kościoła bardzo poważne niebezpieczeństwo.

PODSTAWOWE CECHY GNOZY

Kościelni pisarze starożytności dostrzegali w gnostycyzmie tylko herezję chrześcijańską o wielu obliczach. Wychodząc z założenia, że prawda musi być wcześniejsza od fałszu, który stanowi jej zniekształcenie, i że podana została w nauce Chrystusa i apostołów, widzieli oni w mnogości systemów gnostyc-kich II wieku po prostu błędne interpretacje pierwotnej nauki chrześcijańskiej. Te różne odstępstwa, zrodziły się, ich zdaniem, ze skażenia chrześcijaństwa filozofią grecką. Ireneusz z Lyonu, a po nim Hipolit Rzymski rozwijają tę tezę i starają się jej dowieść, wiążąc każdą z sekt gnostyckich z którąś szkołą filozoficzną. Wszyscy dawni herezjolodzy są na ogół zgodni: ich zdaniem twórcą gnostycyzmu jest Szymon Mag, o którym mowa w Dziejach apostolskich i o którym, jako rywalu Piotra, wspomina cała literatura apokryficzna; tak więc gnostycyzm miałby się zrodzić w Samarii.

Nowoczesne badania naukowe długo przyjmowały ten pogląd za słuszny: gnostycyzm uważano za błędną formę chrystianizmu. Historyk Harnack nadał tej tezie jej klasyczną postać, określając ruch gnostycki jako ostrą i radykalną hellenizację chrystianizmu. Przeciwstawia mu on inny typ helle-nizacji, powolniejszy i bardziej, postępowy, który od początku prowadzi chrystianizm ku katolicyzmowi i który ubóstwo nauki ewangelicznej zastępuje bardzo rozgałęzionym i bardzo zróżnicowanym systemem doktrynalnym. Podczas gdy ortodoksyjni teolodzy Kościoła powszechnego jak gdyby zatrzymali się w połowie drogi i za główny swój obowiązek uważali zachowanie Starego Testamentu jako podstawy objawienia, przywódcy gnostycyzmu, przeciwnie, odrzucili żydowską Biblię jako niemożliwą do pogodzenia z prawdziwą hellenizacją. Okazali się w ten sposób myślicielami oryginalnymi i rzeczywiście twórczymi, świadomymi potrzeb chwili i dbałymi o to, by uczynić chrześcijaństwo religią absolutną i doskonałą, identyczną w swej istocie z założeniami filozofii religijnej tych czasów. Tak więc Harnack zajmuje wobec gnostyków wręcz przeciwne stanowisko niż Ojcowie Kościoła* osądza ich bowiem bardzo pozytywnie. Od Ojców Kościoła różni się °ⁿ również tym, że u podłoża gnostycyzmu widzi nie tylko filozofię poszczegól' nych szkół, ale całą myśl religijną i cały synkretyzm epoki. W swej zasadzi jednakże jego teza nie odbiega od poglądu autorów starożytnych i j^e£° zdaniem gnostycyzm jest „fenomenem chrześcijańskim drugiej godziny”-

Dzisiaj nie podobna już utrzymać tej koncepcji. Liczne prace, opublikowa' ne głównie z początkiem bieżącego stulecia, które przeważnie były dzieła*¹¹¹ przedstawicieli szkoły komparatystycznej (Religionsgeschichtliche Schul^e)>

Podstawowe cechy gnozy

azały niesłychaną złożoność zjawiska, jakim jest gnostycyzm, i dowiodły, nie mógł on być zwyczajną herezją chrześcijańską. Aby go zrozumieć, HLgba go umieścić w obszerniejszych ramach, w ogólniejszej perspektywie.

wczas staje się oczywiste, że gnoza nie jest wytworem chrystianizmu. Khrześcijański lub schrystianizowany gnostycyzm wieku II jest tylko jednym 1 aspektów, tylko szczególnym przypadkiem rozleglejszego zjawiska. Stanowi etap rozwoju gnozy, która ze swojej istoty jest prądem religijnym nie-Łrześcijańskim. Zrodziła się ona z połączenia się tego prądu gnostyckiego _z phrystianizmem. Jest to fakt w tej chwili ogólnie uznawany. Natomiast badacze nie są zgodni, gdy chodzi o dokładne wskazanie chwili, od kiedy Łiożna mówić o gnozie i gnostycyzmie.

■Podstawowa jedność gnozy polega na pewnej liczbie głównych tematów, letóre przybierając postać różnorodnych mitów występują stale we wszystkich systemach gnostyckich. Przede wszystkim chodzi tu o teorię poznania tfsiś): w niej zawiera się definicja gnostycyzmu. Poznanie w dwojakim feekcie: poznania Boga i poznania siebie (w gruncie rzeczy jest to jedno i to Łmo), odgrywa w systemie gnostyckim kapitalną rolę. Poznanie nie rodzi się siłku myśli, lecz z objawienia, które spływa z góry. Ten, kto zostanie w ten sposób oświecony, wie, jak głosi pewien tekst gnostycki, „kim byliśmy i kim sijfc staliśmy, gdzie byliśmy i gdzie zostaliśmy rzuceni, do jakiego celu spieszymy i skąd zostaliśmy wykupieni, co to jest rodzenie się i odradzanie”.² Objawiając człowiekowi jego prawdziwą naturę, gnoza obdarza go pewnością zbawienia: jest narzędziem zbawienia, a raczej sama jest zbawieniem. Przynosi, według.słów Ireneusza „odkupienie człowieka wewnętrznego”. Uwalnia człowieka od niego samego, wyzwala go z niewoli zmysłowości, aby go ocalić dla jego prawdziwego przeznaczenia.

■ Inną cechą charakterystyczną całego prądu gnostyckiego jest zasadniczy dualizm, który pociąga za sobą radykalnie pesymistyczną koncepcję świata. Pomiędzy światem boskim, czyli duchowym, a światem materialńym, czyli ²ftiysłowym, podległym przeznaczeniu, narodzinom i śmierci, istnieje przepaść. Ten dualizm występuje w dwóch formach. Gnoza typu irańskiego głosi °0wieczny dualizm, który od początku przeciwstawia dwie zasady istniejące, światło i ciemność, Boga i wieczną materię. Natomiast według spekulacji typu ^yjsko-egipskiego powszechny dualizm istniejącej rzeczywistości jest wyrkiem procesu tkwiącego w samym bóstwie, a teoria kolejnych emanacji ■tyjaśnia stopniową degradację boskiego światła we wszechświecie. Jednakże gRUimo odmiennego punktu wyjścia różne mity gnostyckie rozwijają się "j; fen sam sposób.

|W ich niezwykłej obfitości przejawiają się wpływy wielu prądów, wśród 'tych najważniejsze są: hellenistyczna filozofia religii, dualizm irański, ■tryny kultów misteryjnych, judaizm i chrześcijaństwo. Ich głównym lem jest wyjaśnienie losów duszy. Pierwotnie przebywa ona w promiennym