49657 IMG
32

78 Pojęcie tekstu

kazywać pewne całościowe znaczenie. Czytelnik określa każdy z tych tekstów ze względu na pewien zbiór cech. Dlatego przekazywanie cechy innemu tekstowi jest jednym z istotnych środków tworzenia nowych znaczeń (cechy tekstowe dokumentu nadawane są utworowi artystycznemu i in.).

Pojęcie granicy w różny sposób manifestuje się w tekstach różnego typu: to początek i koniec tekstów o strukturze rozwijanej w czasie (o specjalnej roli modelującej „początku” i „końca” w tekstach tego typu — patrz dalej), rama w malarstwie, rampa w teatrze. Odgraniczenie przestrzeni konstrukcyjnej (artystycznej) od nie-konstrukcyjnej jest podstawowym środkiem języka rzeźby i architektury.

Hierarchiczność tekstu, podział jego systemu na złożoną konstrukcję podsystemów, prowadzi do tego, że szereg elementów należących do struktury wewnętrznej okazuje się granicznymi w podsystemach różnego typu (granice rozdziałów, strof, wersów, połówek wersów). Granica, ukazując czytelnikowi, że ma on do czynienia z tekstem i wywołując w jego świadomości cały system odpowiednich kodów artystycznych, zajmuje silną strukturalnie pozycję. Ponieważ jedne z elementów są sygnałami jakiejś jednej tylko granicy, inne zaś — kilku o tej samej pozycji w tekście (koniec rozdziału jest końcem książki), ponieważ hierarchia poziomów pozwala mówić o dominującej pozycji tych czy innych granic (granice rozdziału hierarchicznie dominują nad granicą strofy, granice powieści — nad granicą rozdziału), otwiera się możliwość strukturalnej współmiemości roli tych lub innych sygnałów ograniczenia. Równocześnie nasycenie tekstu wewnętrznymi granicami (obecność przerzutni, podział na strofy lub jego brak, rozbicie na rozdziały itp.) i wyrazistość granic zewnętrznych (stopień oznaczenia granic zewnętrznych może spadać, aż do imitącji mechanicznego urwania tekstu — Podróż sentymentalna Sterne’a) tworzą także podstawę dla klasyfikacji typów budowy tekstu.

3. Strukturalizacja. Tekst nie jest prostym następstwem znaków w przestrzeni między dwiema granicami zewnętrznymi. Tekstowi właściwa jest organizacja wewnętrzna przekształcająca go na poziomie syntagmatycz-nym w strukturalną całość. Dlatego aby pewien zbiór zdań języka naturalnego uznać za tekst artystyczny, należy upewnić się, że tworzą one pewną strukturę wtórnego typu na poziomie organizacji artystycznej.

Należy zauważyć, że strukturalizacja i ograniczenie tekstu są ze sobą powiązane.²

HIERARCHICZNOŚĆ POJĘCIA TEKST U

Należy podkreślić, że mówiąc o materialnym wyrażeniu tekstu mamy na względzie jedną, w najwyższej mierze specyficzną właściwość systemów znakowych. Ich materialną substancją nie są „rzeczy”, lecz relacje między rzeczami. Odpowiednio przejawia się to w problemie tekstu artystycznego, który zbudowany jest jako forma organizacji, to znaczy określony system relacji między składającymi się nań jednostkami materialnymi. Wiąże się z tym także fakt, że między różnymi poziomami tekstu mogą ustalić się uzupełniające związki strukturalne — relacje między typami systemów. Tekst rozkłada się na podteksty (poziom fonologiczny, poziom graficzny itp.), z których każdy może być rozpatrywany jako samodzielnie zorganizowany. Strukturalne relacje między poziomami stają się określoną charakterystyką całego tekstu. Właśnie te stałe związki (wewnątrz poziomów i między poziomami) nadają tekstowi charakter inwariantu. Funkcjonowanie tekstu w sferze społecznej rodzi tendencję do podziału tekstu na warianty. Zjawisko to jest dobrze zbadane w dziedzinie folkloru i literatury średniowiecznej. Zwykle zakłada się, że technika druku, narzuciwszy swój język graficzny nowej kulturze, doprowadziła do zaniku, wariantów tekstu literackiego. Niezupełnie jednak jest tak. Wystarczy