48027 skanuj0075 (17)

154 Przestępstwa bez nfiriry

podstaw" [K.. Szaniawr.ki 1971, s. 10]. Nie zawsze możliwe jest jednak ustalenie ścisłych kryteriów wystarczających do akceptacji danego poglądu; ponadto wiele poglądów przyjętych pierwotnie bez właściwego uzasadnienia okazuje się później prawdziwymi. W zależności od lego, jakie kryteria uznane zostaną za „wystarczające podstawy", definicja K. Szaniawskiego może mieć różny zasięg. W przypadku skrajnym wiele twierdzeń wchodzących obecnie w obręb nauki należałoby uznać za przesąd, gdyż nie zawsze podstawy ich przyjęcia są wystarczające. W myśl tego ujęcia za przesąd można także uznać wszelką wiedzę nic będącą nauką. Przedstawione określenie zdaje się stawiać zbyt rygorystyczne warunki wobec wiedzy nic uznawanej za przesąd. Dla każdego jednak stwierdzenia, nawet najbardziej irracjonalnego, znaleźć można jakieś „podstawy”, które ktoś uzna za „wystarczające". W takim ujęciu trudno byłoby w ogóśc wskazać istnienie czegoś takiego jak przesądy.

Ferdinand TOnnics 119SS, s. 17], nawiązując do etymologii tego pojęcia, przesąd uznaje za przed-sąd, czyli „sąd powzięty przed zbadaniem rzeczy". Gustaw Jahoda (1971, s. 27] stwicrdzti, że nie ma obiektywnych sposobów odróżniania przesądu od wierzeń i działań innego typu. Na tej podstawie za przesąd proponuje uznawać to, co jakieś społeczeństwo uznaje za przesąd. W myśl tego ujęcia przesąd to „rodzaj wiary lub działania, jakie rozumny człowiek w dzisiejszym zachodnim społeczeństwie uznałby za przesądne" [ibidem, s. 27]. W definicji tej uwidacznia się konieczność uwzględniania przy próbach określenia przesądu zróżnicowań międzykulturowych.

Najczęstszym typem przesądów są uprzedzenia oraz zabobony. Pojęcie to funkcjonuje często jako epitet w dyskusjach typu ideologicznego. „Walka z przesądami" w ramach systemu komunistycznego sprowadzała się często do walki ze środowiskami nie akceptującymi panującej ideologii. Krytyka różnego typu przesądów wyrastała zazwyczaj z przyjęcia post;. .vy sejen-tystyczncj, tzn. z wiary w rncjonn izm i naukę. Upowszechnienie oświaty zapewne w największym stopniu przyczyn lo się do wyeliminowania licznych przesąt ów funkcjonujących w szerokich kręgacl społecznych. Zarazem jednak, na zasadz c genera-lizacji, jako zabobon i przesąd t; aktowano niejednokrotnie tradycyjne wicrz> nia, zwyczaje i obrzędy. Załamanie kryjąc /eh się za nimi wartości doprowadziło do ć izintcgra-cji wielu wspólnot lokalnych. Wi Ic zachowań traktowanych częstokroć ja <o wyraz uznawanych przesądów zyskało odmienną ocenę. Dostrzeżono i doceniono ró mc ukryte funkcje pełnione przez niektóre ? tych zjawisk. Przykładowo, do niedawna ako przejaw irracjonalizmu traktowano ró; nc wersje tzw. medycyny niekonwencjonalne . Obecnie stosunek środowisk lekarskich do tych fonu działalności paramcdyczncj jest mniej jednoznaczny. (A.S.)

Zob. racjonalność, uprzedzenie.

Literatura:

Jahoda G., 1971. Psychologia przcs.\du, PIW, Warszawa.

Szaniawski K.. 1971, Przedmowa (w ] G. Jalio-da. Psychologia przesądu. PIW, Warszawa. TCnnics F., 19SS, Wspólnota i slow irzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury, P \VN, Warszawa.

Przestępstwa bez oHary, zo\ „liczba ciemna".

Przymus, sytuacja lub działania zmuszające podmiot do postępowań a wbrew własnej woli lub pragnieniom. Przymus stanowi zazwyczaj jeden z podstawowych instrumentów władzy.

Stanisław Ossowski [1967, s. 571-373] wyróżnił następujące formy przymusu: 1) bezpośredni terror fizyczny, 2) przymus ekonomiczny, 3) przymus opinii j ublicznej oraz 4) przymus wewnętrzny. Czynności wykonywane pod przymusem przcciv/stawianc są czynnościom autotelicznym. V' obrębie przymusu ekonomicznego S. Ossewski wy-

Pułapka socjologu 155

różnią 'dwa typy: przymus wywołany bezpośrednio przez konieczność, zaspokajania potrzeb (ujęcie szersze) oraz przymus oparty na „konwencjach społecznych", występujący, gdy między pracę a zaspokajanie potrzeb wkraczają jakieś procesy umownej wymiany. To drugie, węższe rozumienie tego pojęcia, występuje np. w przypadku pracownika najemnego zatrudnionego w systemie akordowym lub - jeszcze wyraźniej -pracownika zagrożonego utratą pracy, który podejmuje najwyższe wysiłki, aby uniknąć bezrobocia.

Przymus ekonomiczny stosowany jest także w kontaktach międzynarodowych jako jeden ze środków nacisku. Niekiedy przybiera to formę sankcji ekonomicznych, embarga na pewne dobra lub - w skrajnych przypadkach - całkowitej blokady gospodarczej. Jak zauważa Raymond Aron [1995, s. 83], środkami gospodarczymi próbuje się zastąpić działania o charakterze wojskowym. Praktyka wskazuje, że aby oddziaływania tego typu okazały się skuteczne, wymagają zgodnego współdziałania całej wspólnoty międzynarodowej — co z reguły jest trudne do osiągnięcia.

Norbert Elias [1980] tworzenie monopoli przymusu uznaje za podstawowy proces cywilizacyjny. Wiąże się z tym przekształcenie przymusu zewnętrznego w wewnętrzny. Jednostka jest „zmuszona tłumić wybuchy własnych namiętności, wzburzenie, które ją popyclta do agresji fizycznej względem drugiej osoby" [ibidem, s. 375].

-Przymus oraz wiążące się z nim konflikty społeczne uznawane są za podstawowe i stale elementy każdego społeczeństwa w'obrębie tzw. teorii kocrcyjnych. W przeciwieństwie do tych ujęć, akcentujących niezgodę, wzajemne sprzeczności oraz walkę między różnymi grupami, wyodrębnia się także koncepcje integracyjne, kładące nacisk na badanie mechanizmów tworzenia konsenśu, porządku społecznego i koordynacji funkcjonalnej (zob. (R. Dahrendorf 1968]). (A.S.)

Zob. czynności autoteliczne, konllikl społeczny, obyczaj, permisywizm, potrzeba, przemoc symboliczna, pułapka społeczna, władza.

Literatura:

Aron R., 1995, Pokój i wojna miedzy narodami [teoria). Centrum im. A. Smitha, Warszawa. Dahrendorf R., 1968, Out of Utopia Toward a Rcorientation of Snciological Analyst.t [w] tegoż, Iżssays in the Theory of Socicly. Stanford Univ. Press, Stanford, Califomia.

Elias N., 1980, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, PIW, Warszawa.

Ossowski S.. 1967, Ogólne zagadnienia dotyczące współżycia zbiorowego tv dzielnicy pracy (w:| tegoż. Dzida, t. 3: 7. zagadnień /mi-etiologii społecznej, PWN, Warszawa.

Przymus ekonomiczny, zob. przymus.

Przywódca, zob. model grupy sprawnej, przedsiębiorca jako przywódca, władzo.

Psychodrnmn, zob. so'cjodrnmn.

Psychologia tłumu, zob. dezindywidunli-zacja, naśladownictwo, problem skali, tłum.

Psychologizm, zob. tłum.

Psychopatia antyspołeczna, zob. anty-spolcczność.

Publiczność, zob. opinia publiczna, tłum.

Pułapka socjologa, dylemat związany z badaniem i poznawaniem rzeczywistości społecznej, polegający na tym, że socjolog stara się badać procesy, którym sam - jako członek społeczeństwa - podlega. W takim ujęciu socjologia jako nauka jest „specyficzną formą samowiedzy - uświadamianiem sobie faktów życia społecznego (tego, co «spolccznc») przez członków społeczeństwa (świadomość ta równocześnie określona jest owymi faktami życia społecznego)" [J. Ziółkowski 1985, s. 491].

„Pułapka socjologa" nasuwa pytania o prawomocność wiedzy socjologicznej, a szczególnie o możliwość obiektywnego poznania rzeczywistości społecznej. W jakimś stopniu widoczne jest tu nawiązanie