DSCN1806

154 Przestępstwa bez ofiary

podstaw" [K. Szaniawski 1971. s. 10]. Nic zawsze możliwo jest jednak ustalenie ścisłych kryteriów wystarczających do akceptacji danego poglądu; ponadto wiele poglądów przyjętych pierwotnie bez właściwego uzasadnienia okazuje się później prawdziwymi. W zależności od tego. jakie kryteria uznane zostaną za „wystarczające podstawy”. definicja K. Szaniawskiego może mieć różny zasięg. W przypadku skrajnym wiele twierdzeń wchodzących obecnie w obręb nauki należałoby uznać za przesąd, gdyż nic zawsze podstawy ich przyjęcia są wystarczające. W myśl tego ujęcia za przesąd można także uznać wszelką wiedzę nie będącą nauką. Przedstawione określenie zdaje się stawiać zbyt rygorystyczne warunki wobec wiedzy nie uznawanej za przesąd. Dla każdego jednak stwierdzenia, nawet najbardziej irracjonalnego, znaleźć można jakieś „podstawy”, które ktoś uzna za „wystarczające". W takim ujęciu trudno byłoby w ogóle wskazać istnienie czegoś takiego jak przesądy.

Ferdinand Tónnies [1988, s. 17], nawiązując do etymologii tego pojęcia, przesąd uznaje za przed-sąd, czyli „sąd powzięty przed zbadaniem rzeczy”. Gustaw Jahoda [1971, s. 27] stwierdza, że nie ma obiektywnych sposobów odróżniania przesądu od wierzeń i działań innego typu. Na tej podstawie za przesąd proponuje uznawać to, co jakieś społeczeństwo uznaje za przesąd. W myśl tego ujęcia przesąd to „rodzaj wiary lub działania, jakie rozumny człowiek w dzisiejszym zachodnim społeczeństwie uznałby za przesądne” [ibidem, s. 27]. W definicji tej uwidacznia się konieczność uwzględniania przy próbach określenia przesądu zróżnicowań międzykulturowych.

Najczęstszym typem przesądów są uprzedzenia oraz zabobony. Pojęcie to funkcjonuje często jako epitet w dyskusjach typu ideologicznego. „Walka z przesądami” w ramach systemu komunistycznego sprowadzała się często do walki ze środowiskami nie akceptującymi panującej ideologii. Krytyka różnego typu przesądów wyrastała zazwyczaj z przyjęcia postawy sejen-tystycznej, tzn. z wiary w racjonalizm i naukę. Upowszechnienie oświaty zapewne w największym stopniu przyczyniło się do wyeliminowania licznych przesądów funk-cjonujących w szerokich kręgach społecznych. Zarazem jednak, na zasadzie genera-lizacji, jako zabobon i przesąd traktowano niejednokrotnie tradycyjne wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Załamanie kryjących się za nimi wartości doprowadziło do dezintegracji wielu wspólnot lokalnych. Wiele zachowań traktowanych częstokroć jako wyraz uznawanych przesądów zyskało odmienną ocenę. Dostrzeżono i doceniono różne ukryte funkcje pełnione przez niektóre z tych zjawisk, Przykładowo, do niedawna jako przejaw irracjonalizmu traktowano różne wersje tzw. medycyny niekonwencjonalnej. Obecnie stosunek środowisk lekarskich do tych form działalności paramedycznej jest mniej jednoznaczny. (A.S.)

Zob. racjonalność, uprzedzenie.

Literatura:

Jahoda G., 1971, Psychologia przesądu. PIW. Warszawa.

Szaniawski K., 1971, Przedmowa [w:] G. Mada. Psychologia przesądu. PIW. Warszawa Tónnies F., 1988, Wspólnota i slowarzyszrmt Rozprawa o komunizmie i socjalizmie Jako empirycznych formach kultury. PWN. Warszawa.

Przestępstwa bez ofiary, zob. „liczba ciemna”.

Przymus, sytuacja lub działania zmuszające podmiot do postępowania wbrew własnej woli lub pragnieniom. Przymus stanowi zazwyczaj jeden z podstawowych instrumentów władzy.

Stanisław Ossowski [1967, s. 371-373] wyróżnił następujące formy przymusu: I) bezpośredni terror fizyczny, 2) przymus ckoj nomiczny, 3) przymus opinii publicznej oraz 4) przymus wewnętrzny. Czynności wykonywane pod przymusem przeciwstawiane są czynnościom autotelicznym. W obrębie przymusu ekonomicznego S. Ossowski wy-