51843 obraz8

dyle — i podobnie jak on były one stworzeniami związanymi zbyt ściśle z ooge o graficznie z Nilem, aby mogły coś zyskać w dobie zjednoczenia całego Basenu Śródziemnomorskiego. Trudno dociec, kiedy krokodyl utracił swe znaczenie kultowe.

Natomiast kult sokoła, ptaka utożsamianego ongiś z samym Horusem, utrzymał się na południowym krańcu Egiptu, na wyspie Filc bardzo długo ¹. „Strabon, który na własne oczy widział ptaka, donosi, że został on sprowadzony z Etiopii i wyróżniał się od egipskich sokołów wielkością i ubarwieniem. Kult jogo zachował się aż do IV wieku. Wówczas pewien chrześcijański kapłan, Macedoniusz, wyświęcony później przez arcybiskupa Atanazego na biskupa File, położył mu kres, pojmawszy ptaka i zgładziwszy go” ².

Co do bardzo popularnego w Egipcie kultu kotów, ześrodkowanego zwłaszcza w Delcie w okolicy Bubastis, to nie tylko istniał on za dynastii perskiej, o czym świadczy passus Herodota (II, 66—67), ale mamy dowody. że przetrwał on wszelkie burze polityczne, a nawet zdołał utrwalić się w egipskim islamie ³ Tym jedynie można tłumaczyć niezwykłą życzliwość muzułmanów dla owych czworonogów. W Fezie do dziś kobiety ofiarowują ex voto koty miejscowemu meczetowi.

Kult zwierząt trwał zatem w Egipcie bardzo długo za takich cezarów, jak Kaligula, Neron, Tytus, Domicjan, Hadrian. Był to ów ostatni okruch dawnej religijności wypędzonej początkowo nie siłą (gwałty rozpętało dopiero triumfujące chrześcijaństwo w IV w.), ale zabójczą fuzją w wieloreligijnym, mistycy żującym środowisku hellenistycznym i wczesnorzymskim. Nierównie więcej szczęścia niż zoolatria miał za to obrządek balsamowania ciał i konserwacji mumii. Były to praktyki związane z profesją całego stanu paraszytów, zainteresowanych ekonomicznie w ich kontynuowaniu bez względu na koniunktury religijne Zresztą liczne cmentarze zmumifikowanych ciał ludzi i zwierząt wrosły w krajobraz Egiptu i nie pozwalały o sobie zapomnieć.

Religia egipska, zapędzona na prowincję, albo wykorzystywana jako narzędzie propagandy przez Ptolemeuszów, zaczęła się wiązać z obcymi wierzeniami, aby chociaż w ten sposób uratować resztki swojej świetności. „Pozostałości pogańskie dają o sobie znać w świętach na cześć męczenników, we wrzawie jarmarcznej, w balsamowaniu kop-tyjskich zwłok, w domowym przechowywaniu mumii, w inkubacji i amuletach” ⁴. Wia-

77

1

*’• Por. H. Kees, Philai, w: Paulys Realencyclo-der klassische Alterturnswissenschaft, t. XIX. 2, 1938, szp. 2110. Por. też A. Szczudłowska: Przemiana sokola io Horusa, „Euhemer”, 1964, ar 4. s. 79—85.

2

⁵² H. Bonnet, Phile, cyt. wyd., s. 593.

3

w Por. np. F. Heiler, Erscheinungsformen und n der Religion, Stuttgart 1961, s. 93.

4

J. Leipoldt, Schenute von Atripc und die Entstehung des national dgyptischen Christeritums, 1903, s. 30, cyt. za J. Geffckjcn, Der Ausgang des