52047 SNB14121

Rozdział VIII

FILOZOFIA IMPERATYWÓW WYCHOWAWCZYCH 1. WYCHOWAWCZE FUNKCJE IMPERATYWÓW

Do imperatywów wychowawczych zaliczymy takie pojęcia jak; „karność”, „dyscyplina”, „posłuszeństwo”, „przymus”, „odpowiedzialność”, „rzetelność”, „sumienność". Wymienione imperatywy wychowawcze posiadają niezwykłą osobliwość. Ich istota wychowawcza sprowadza się do diagnozy, że odnoszą się zarówno do wychowanka jak i wychowującego. W Mtlnch powiada, że są one „równoważne” czyli „równouprawnione” (gleichberechtigt).¹ Badacz ten z niezwykłą mocą podkreśla fakt, iż imperatywy wychowawcze odgrywają doniosłą rolę w procesie wychowania, a ponadto; eksponują one podmiotowy charakter wychowania. W procesie wychowania, powiada Mtlnch, ma miejsce swoista „sprawiedliwość” (Gerechtigkeit), gdzie wychowanek i pedagog podlegają tym samym „rygorom” wychowania.² Właśnie w tej swoistej „symetrii” teoretycy wychowania dopatrują się, zresztą słusznie, pewnego duchowego uroku zjawiska wychowawczego. Niewiele jest bowiem zjawisk międzyludzkich, a więc społecznych, w których „przywileje” i „obowiązki” są równo rozdzielone między wychowanka a przełożonego. Między młod-szym a starszym.

Zajmiemy się teraz właściwym tokiem rozważań.

Zastanówmy się na wstępie czy możliwy byłby proces wychowania z pominięciem imperatywów wychowawczych, a więc takich jego składowych jak; obowiązkowość, punktualność, karność, posłuszeństwo, przymus, dyscyplina, odpowiedzialność, rzetelność, sumienność. W tej mierze istnieją wśród badaczy zróżnicowane stanowiska i poglądy. Lew Tołstoj był na przykład zwolennikiem daleko posuniętej liberalizacji procesu wychowawczego. John Dewey opowiadał się za umiarkowanym sposobem wychowania. Lecz W. Wundt lub Kant nawoływali do wychowania niemal apodyktycznego.³

A

Pedagodzy, praktycy i teoretycy wychowania wyrażają zróżnicowane opinie na temat znaczenia i roli imperatywów wychowawczych w procesie wychowania. Istnieją w tej mierze utarte poglądy „klasyczne” zalecające umiarkowane stosowanie imperatywów wychowawczych (Arystoteles, Pestalozzi, Humboldt),⁴ oraz stanowiska bardziej radykalne zalecające rygorystyczne stosowanie imperatywów (Widmann, Schleichert).' W rozważaniach tu prowadzonych nie chodzi jednak o przegląd samych stanowisk co do kwestii stosowania bądź uchylania imperatywów wychowawczych w procesie wychowania. Chodzi głównie o zagadnienie bardziej zasadnicze, a mianowicie: czy są one wszystkie niezbędne dla realizacji prawidłowego procesu wychowania, a ponadto jaką spełniają rolę bądź funkcje wychowawcze? Jak „partycypują” one w procesie wychowania? Czy ich udział i znaczenie jest zróżnicowane bądź upodobnione?

O roli przymusu w procesie wychowania pisaliśmy już wcześniej w tej pracy. Powiedziano wówczas, te element przymusu w procesie wychowania występuje w pedagogikach ideologiczno-instrumentalnych oraz w środowiskach socjologicznie „hermetycznych”, czyli w tak zwanych zamkniętych instytucjach wychowawczych (wojsko, duchowieństwo, klasztory, zakłady karne, obozy pracy). W instytucjach tego typu przymus bierze górę nad innymi elementami wychowania. Taki przymusowy styl wychowania wynika albo z samego charakteru instytucji wychowawczej, bądź też z woli samych wychowanków.

W każdym bądź razie zjawisko przymusu działa na ogół destrukcyjnie na sam przebieg zjawiska. Przymus oznacza bowiem brak przekonania do tego co czynimy a ponadto wymusza na wychowanku często postawy sprzeczne z jego wewnętrznymi potrzebami. Finalnie więc przymus rodzi reakcje „obronne”, a w końcu wyzwala niezadowolenie i przejaw buntu. Wiele światła na zagadnienie przymusu w wychowaniu rzuca twórczość Bogdana Nawroczyńskiego. Wedle tego myśliciela wszelki przymus krępuje wolność jednostki, lecz jest on w wychowaniu nieodzowny, o ile stosowany jest sprawiedliwie, czyli wychowawczo poprawnie.

Wspomniany już wcześniej W. Mtlnch zastanawia się też czy w ogóle przymus należy do środków wychowawczych, czy jest raczej przejawem gwałtu.⁶ Bez względu jednak na „kwalifikacje” pojęcia przymusu jako kategorii wychowawczej panuje wśród pedagogów zgoda, iż jest on fenomenem sam w sobie negatywnym i jako taki powinien zostać z wychowania wyeliminowany albo na drodze oddziaływań wychowawczych, albo usunięty całkowicie. Zatem nasze rozważania prowadzą do przekonania,

7 - Filozofia wychowania... 97