52470 P1070565 (2)

(„Cóż czynił zubożały? Wziął w ręce mantyki i tak na żebraninie dla Chleba partyki błąkał się w obcych kątach”. Błaż. B b, L). Można zatem łatwo odtworzyć ciąg skojarzeń, które doprowadziły do przeniesienia metonimi-cznego i do współczesnej treści 'uciążliwy nudziarz i zrzęda* (żebrak stary dziad -*zrzęd n y starzec-^-nudziarz).

Charakter świadomego narzucania wyrazom określonej barwy emocjonalnej mają przede wszystkim zmiany znaczeń dokonywane na podłożu żartu, ironii itp. Użyciem żartobliwym tłumaczy się przejście od treści 'jedna z dwóch równych części* do znaczenia "małżonka* w wyrazie połowica. Znaczenie "połowa* jest jedynym, które podaje Linde, ilustrując je cytatami połowica gęsi lub kaczki, połowica wrót, ważę, ujmuję połowicę itp. Przesunięcie dokonało się zapewne w żartobliwych frazeologizmach typu „moja lepsza połowa (połowica)”, „połowica mojej duszy” itp. Podstawę żartobliwą ma chyba użycie nazwy chudoba na Określenie majątku osobistego, w szczególności własnego. Pierwotnie chudoba miała znaczenie czynnościowe "bieda, niedostatek* („I spodobało się tobie przebywać w nędzy, w chudobie”. Art. Kanc. C 18, Sł. Sz.), następnie zaś stała się formacją skonkretyzowaną i zaczęła oznaczać ‘mienie biedaka” („Chudoby poddanych niszczeją, gdy pan łakomy”. Gród. Dis. F 2b, L.).

Na marginesie warto dodać, że świadome zmiany emocjonalne na podłożu żartu są zawsze najtrudniejsze do interpretacji, bo swój początek zawdzięczają zwykle jakimś doraźnym, sytuacyjnym skojarzeniom, anegdocie, nieoczekiwanej poincie itp. Osoby, które nie znają tej szczególnej motywacji, nie dopatrzą się żadnej więzi między treścią wyjściową a znaczeniem wtórnym, żartobliwym. Trudno np. wytłumaczyć, dlaczego wyraz gidia. zapożyczenie tureckiego gidi "nicpoń, nieszlachetny* nabrał w pol-szczyźnie znaczenia ‘człowiek nadmiernie wybujały, wysoki i chudy’, dlaczego latynizm mizeria, przez kilka wieków używany w znaczeniu "bieda, nędza*< „Czy się nie zlękniecie, śmiertelni, widząc w takim pohańbieniu i mizerii Infanta korony?” Słów. Książę 342, Dor.), ustabilizował się na koniec jako nazwa sałatki z ogórków.

Przeniesienie nazw na podłożu ironii powoduje antonimiczne zmiany ich znaczeń: pierwotne spieszczenie paniczyk staje się w ten sposób nazwą pogardliwą, nadawaną młodzieńcom przesadnie wychuchanym, lepszy w kontekstach lepszy gość, lepszy ptaszek nabiera znaczenia 'podejrzany' itp. Przewartościowaniu ironicznemu podlegają szczególnie często wyrazy poetyckie, podniosłe itp. Epistoła była synonimem listu, ale oznaczała list o szczególnej wadze, dotyczący spraw publicznych lub religijnych, mający wartość literacką itp.; por. „epistoła albo poselny list”. Eozm. 225 6, Sł. Stp.; „Tento lepak Seneka bardzo cnotliwy żywot wiódł, którego św. Je-ronim w liczbę świętych napisał dla tych epistoł, które są pisany ku świę-

temu Pawłowi”. Biel. 2yw. 142, Sł. Sz.), Ta właśnie cecha znaczeniowa flftonowifci punkt wyjścia użyć ironicznych wyrazu na oznaczenie listu dłu-igiegoB nudnego *.

W pięłnastowiecznej i szeSnastowiecznej polszczyźnie przymiotnik luby był synońitniczny względem słów przyjemny, miły: „Jonatan uczynił, co było lubego Panu”. 1 Leop. 4 Reg. 15. 34, L. W wieku XVIII wyraz jako /element ju$ przestarzały zyskał pewien walor poetycki, zwłaszcza w uży-' tiach&zeczowiukowych: „Rozejdziemy się każdy z lubą swoją”. Zabł. Pasterz 272 Dor. Dziś jego użycie jest możliwe tylko w intencji żartobliwej lub ironicznej.

Vr Największa liczba zmian degradacyjnych powstaje jako „uboczny produkt'^r zastosowania określonych wyrazów w funkcji eufemizmów. Po pewnyrrt czasie owe użycia wtórne, maskujące stają się ich treścią podstawową (por. s. 70). Jednocześnie następuje obniżenie wartości emocjonalnej i stylistycznej słów podlegających temu procesowi, przekształcenie ich w; wulgaryzmy, słowa obsceniczne itp. W roli eufemizmu występował np. wyraz pośladek, mający ogólniejsze znaczenie 'tył’. Linde ilustruje jego użycie przykładami połączeń pośladek domu, pośladek okrętu; jeszcze w początkach XX w. Wacław Sieroszewski pisał o bryle lodu „wmarznię-tej między sterem i wystającym pośladkiem okrętu” (Ocean 73, Dor.); długo też zachowało żywotność wyrażenie to pośladek *w trop za kim': „Szedł jakby na przepadek, nie bacząc, kto za nim w pośladek”. Konopo. Bale.¹122, Dor. Dziś wyraz w znaczeniu ogólniejszym, emocjonalnie nie nacechowanym, całkowicie wyszedł z obiegu.

• Podobnie ustęp aż do XIX w. włącznie oznaczał ogólnie miejsce położone na .uboczu, ustronne, np. „Wysep w ustępie morskim kampańskim”. Otw. *Ow. 561, L; „Zamówiłem (...) obrazek z wystudiowanego jakiego ustępif‘białowieskiej puszczy”. Grabów. Mich. Art. 140, Dor. Równie długo ;Jjf|$trwało wyrażenie na ustęp 'na bok, na stronę’: „Wziąłem stolnika na ustęp i dla ^umówienia się”. Kaczk. 275, Dor. „To przeor; Sanktissimum ;'jł ołtarza wynosi, a chłopiec w komży dzwoni i na ustęp prosi” Mick. Tad. XII, w. 107.

Bbtonimią o funkcji eufemistycznej było wtórne zastosowanie wyrazu stolecjj pierwotnie oznaczał on krzesło, tron królewski lub fotel biskupi: „Gdy na¹ surowym zasiędziesz stolcu sądowym”. Groch. W 52, L; „Bóg złożył mocarze ze stolca, a wywyższył pokorne". Biał. Post. 61. Nazwa tą określano także krzesło instalowane jako urządzenie sanitarne; stąd bierze początek współczesna treść wyrazu, w XVIII w. występująca jeszcze ©bocznie ze znaczeniem wyjściowym („Za pierwszym odezwaniem

Ef por typowy przykład współczesny: „Zabrała się do układania patetycznej i sentymentalnej epistoły”. Pięt. Białow. 52, Dor.

138