57609 ScannedImage 24

„Pamiętaj, że czas to pieniądz; ten, kto mógłby przez dzień zarobić dziesięć szylingów, lecz pól dnia sobie spaceruje lub leży w swoim pokoju, nie może tego sam obliczyć, choćby na swoje przyjemności wydał tylko sześć pensów, gdyż prócz tego wydał jeszcze, czy raczej zmarnował, pięć szylingów (...) Pamiętaj, że pieniądz ma naturę polegającą na rozmnażaniu się i tworzeniu nowego. Pieniądz robi pieniądz (...) Pięć szylingów daje sześć, w dalszym obrocie siedem, aż dojdzie do stu funtów (...) Kto zabija maciorę niszczy całe przyszłe potomstwo do tysięcznego pokolenia. Kto zabija pięcioszylingówkę, morduje (!) wszystko to, co można by z niej wyprodukować: całe góry funtów szterlingów. (...) Prowadź dokładny rachunek wydatków i wpływów. Jeśli zadasz sobie trud uważania na szczegóły, będzie to miało następujący dobry skutek: odkryjesz, jak przedziwnie małe wydatki puchną do dużych sum i zauważysz, że można by zaoszczędzić i zorientujesz się, ile w przyszłości zaoszczędzić można”¹.

Nawet jeśli pominąć przesadę, charakteryzującą styl powyższej wypowiedzi, to i tak bardzo trudno zaprzeczyć, że stanowi ona esencję tej mentalności ekonomicznej, którą Karol Marks i Fryderyk Engels opisywali w 1848 roku w następujących słowach:

„Świątobliwe porywy zbożnego marzycielstwa, rycerskiego zapału, mieszczańskiego sentymentalizmu zatopiła [burżuazja] w lodowatej wodzie egoistycznego wyrachowania. Godność osobistą zamieniła w wartość wymienną, a na miejsce niezliczonych uwierzytelnionych dokumentami, uczciwie uzyskanych wolności, postawiła jedyną, pozbawioną wszelkich skrupułów wolność handlu”².

Słowem, które najtrafniej określa ową mentalność, jest asceza. Pojęcie to, wywodzące się z greki, oznaczało pierwotnie „ćwiczenie”, przede wszystkim ćwiczenie cielesne, a następnie za pośrednictwem słowa występującego w średniowiecznej łacinie kościelnej zadomowiło się w ciągu XVIII i XIX stulecia w języku niemieckim jako termin oznaczający, tak jak obecnie, wyrzeczenie się czegoś. Asceza, będąca rodzajem treningu religijnego, pojawia się w historii religii bardzo często: tymczasowe powstrzymywanie się od wykonywania podstawowych czynności życiowych (jedzenia, picia, kontaktów seksualnych, snu, higieny) służyło osiąganiu celów usytuowanych poza sferą codziennego życia³. Wielkie religie wykorzystywały ascezę jako środek pozwalający ukierunkować dążenie człowieka tak, by wyprowadzić go ze świata doczesnego i umożliwić mu egzystencję w istotniejszym wymiarze życia. Asceza, którą Max Weber identyfikuje jako charakterystyczny rys ducha kapitalizmu, jest jednak całkowicie zorientowana do świata, dlatego też na określenie jej wprowadza autor pojęcie ascezy wewnątrzświatowej.

Tak więc problem weberowski sprowadza się do konieczności zlokalizowania korzeni wewnątrzświatowej ascezy. Max Weber upatrywał jej podstaw w ascetycznym protestantyzmie, wskazując na jego najczystsze typy — kal-winizm, a w ramach kalwinizmu w szczególności na purytanizm. Przypuszczenie, jakoby Kalwin i późniejsi teologowie kalwińscy pozytywnie ustosunkowali się do kapitalistycznego sposobu gospodarowania (zasady pobierania odsetek itp.) można odrzucić jako fałszywe⁴. Genialny pomysł Webera polegał na poszukiwaniu źródeł ascezy wewnątrzświatowej w jednym z najbardziej spekulatywnych elementów kalwinizmu, to jest w nauce o podwójnej prede-sty nacji.

Koncepcja ta jest jednym z możliwych rozwiązań istotnego problemu religii chrześcijańskiej, jakim jest związek nauki o pojednaniu z Bogiem (śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa) z biografią wierzącego. Spośród trzech nasuwających się rozwiązań:

1)    zbawienie jest sprzęgnięte z „dobrym” życiem wierzącego,

2)    nauka o przywróceniu jedności wszystkich rzeczy (apokatastasis — uznawana na przykład przez Orygenesa, Schleiermachera i Bartha),

3)    nauka o predestynacji (Augustyn, Luter i w najbardziej radykalnej formie wysunięta na pierwszy plan u Kalwina),

ta ostatnia głosi, że już przed stworzeniem świata zostało ustalone, kto przeznaczony jest do osiągnięcia wiecznego błogosławieństwa dzięki śmierci

53

1

   M. Weber, Etyka protestancka..., 1994, s. 32 i 33.

2

   K. Marks, F. Engels, Manifest Komunistyczny, op. cit., ss. 73-74.

3

   Pytanie, do jakiego stopnia zjawisko ascezy odnosić się może do kultur łowieckich, służąc przygotowaniu do polowania, zostaje tu pominięte.

4

   Literatura, której przedmiotem jest mentalność ekonomiczna reformatorów religijnych, sięga połowy XIX stulecia, zob. np. G. Schmoller, Zur Geschichte der natio-nalókonomischen Ansichten in Deutschland wdhrend der Reformationsperiode, w: Zeitschrift fur die gesammte Staatswissenschaft, 16. Ig., 1860; H. Wiskemann, Darstellung der zur Zeit der Reformation herrschenden nationalókonomischen Ansichten, 1861.