59519 Obrazc2 (2)

144 PODSTAWOWE PROCESY UCZENI* Sit

zaminu dopiero, kiedy jego termin się zbliża. Gdy odstęp czasowy między możliwymi wzmocnieniami zmienia się w sposób trudny do przewidzenia, mamy do czynienia ze zmiennym programem interwałowym. Uczniowie muszą się wówczas liczyć z możliwością nagłego wezwania do odpowiedzi lub zorganizowania sprawdzianu ze słówek. W tych warunkach przynajmniej niektórzy uczniowie mogą odczuwać potęgujący się lęk przed egzaminem. Nauczycielom, którzy chcieliby przeciwdziałać powstawaniu takich lęków, a jednocześnie utrzymać na stałym poziomie aktywność uczniów, należałoby zalecić częstsze, ale krótkie, niezapowiadane klasówki raz lub kilka razy w tygodniu (Kika i in., 1992). W wypadku ustalonego programu liczbowego uczniowie otrzymują w przewidywalnej formie wzmocnienia w zależności od określonej liczby występujących form zachowań. Przykładem może być nauczyciel, który przekazuje klasie, że każdy uczeń, który uporał się z zadaniami lekcyjnymi, może rozpocząć odrabianie zadania domowego. W wielu salach szkolnych nauczyciel sięga po zmienny program liczbowy, jeżeli zdecyduje się na wzywanie do odpowiedzi tych uczniów, którzy wcześniej często byli nieprzygotowani.

3.2.2

Wypracowywanie nowych form zachowań poprzez kształtowanie

Dotychczasowe koncepcje zakładały, że określona forma zachowań znąjduje się już w repertuarze, jaki jednostka ma do dyspozycji. Dzięki niemu rozwiązywano niewielką część problemów, które występują w ramach procesu uczenia się i codziennej pracy dydaktycznej. Ludzie nigdy nie nauczyliby się pisać, gdybyśmy oczekiwali, że sami z siebie zaczną stawiać pojedyncze litery. Istnieją formy zachowań, które nie pojawiają się spontanicznie albo na które trzeba dość długo czekać. Aby przyspieszyć proces ich wypracowywania, należy je — zgodnie z warunkowaniem sprawczym — odpowiednio kształtować.

W wypadku kształtowania chodzi o proces, w ramach którego sukcesywnie wzmacniane są takie formy zachowań, które są relatywnie zbliżone do pożądanego zachowania końcowego.

Na początku procesu kształtowania zachowania są silnie wzmacniane. Wzmocnienie oddziałuje nie tytko w ten sposób, że potęguje częstotliwość występowania wcześniej pokazanych form zachowań, ale prowadzi również do powstania takich zachowań, które nie były bezpośrednio wzmacniane (Reynolds, 1968). Dzięki temu człowiek może zachowywać się w bardzo róż-

ny sposób, zarówno jeśli chodzi o ilość, jak i rodzaj przybieranych postaw.

Jeżeli na przykład wzmocnimy dziecięce wyrażenie „dada*, należy oczekiwać, że dziecko zacznie mówić również „baba" i „gaga” (Reynolds, 1968).

Skinner najpierw wypróbowywał procedurę kształtowania na zwierzętach. Później (1954,1958) zapragnął również wykorzystać swoje odkrycia w odniesieniu do zachowań ludzkich. Najbardziej znaną formą zastosowania jego koncepcji jest — jak się wydąje — „programowe polecenie”. Kształtowanie zachowań wykorzystywano również w innych dziedzinach, jak choćby przy wspomaganiu zachowań społecznych (Hart, Risley, 1968) czy przy udzielaniu pomocy uczestnikom lekcji matematyki (Schulze, 1973), a także w celu podwyższenia gotowości do dyskusji i przy wspieraniu procesów motorycznych (Becker i in., 1971). Ponieważ metoda kształtowania zachowań była wykorzystywana stale w sytuacjach społecznych, a więc złożonych, nie można w wypadku pozytywnych skutków wykluczyć z całą pewnością, że do ich powstania przyczyniły się również inne — niż tylko warunkowanie sprawcze — formy uczenia się.

W ramach kształtowania wzmocnieniu ulega każde osiągnięcie, każdy przejaw przybliżenia się do celu. Metoda ta zakłada więc, że każde pożądane zachowanie końcowe można rozłożyć na cele cząstkowe, których wzajemne występowanie przebiega w ten sposób, że tworzą one małe serie kroków, które uczeń musi wykonać. W praktyce nauczyciel, który próbuje poprawić charakter pisma ucznia, nie może ograniczać się do stwierdzenia, że uczeń powinien ładniej pisać. Musi raczej wybrać z przedłożonych próbek pisemnych te litery i słowa (np. poprzez ich zakreślenie), które — w przeciwieństwie do innych — swoją formą nąjbardziej zbliżają się do wyobrażeń nauczyciela o ładnym piśmie. Ten proces powinien się powtarzać tak długo, aż uczeń w zadowalającej mierze zbliży swój charakter pisma do wizji nauczyciela. Tak samo postępuje się w trakcie treningu sportowego. Wzmocnieniu ulega każdy ruch albo seria ruchów w ramach jednego ćwiczenia, które najbardziej odpowiadają idealnym wyobrażeniom.

3.2.3

Zmniejszenie częstotliwości występowania zachowań poprzez wygaszanie

Jak pokazaliśmy, Skinner stwierdził, że częstotliwość występowania danych form zachowań zwiększa się również wtedy, gdy występuję nie trwałe, lecz częściowe wzmocnienia. Z jakimi oddziaływaniami należy się jednak liczyć,