60342 ScannedImage 95

Postacie totemizmu 99

którego matka poczuła po raz pierwszy, że jest brzemienna. Na niektórych terenach mężczyzna ma znaleźć ducha dziecka w wizji lub śnie, albo matka po zjedzeniu mięsa totemu zachodzi w ciążę. Elkin wyróżnia tu specjalną kategorię „totemu snu” odrębnego od totemu poczęcia czy narodzin.

Totemizm narodzin zależny jest od miejsca, gdzie urodziło się dziecko. Mężczyźni dbają o to, by kobiety rodziły dzieci w pobliżu ich miejsc świętych (na drodze wędrownych bytów mitycznych). Z tego samego też powodu starcy dbają, by umrzeć w pobliżu takiego centrum totemicznego. Nie zawsze jest to konsekwentne, może się zdarzać, że — jak w przykładzie dotyczącym Aranda podanym przez Spencera i Gil-lena¹⁸ — mężczyzna Jastrząb i jego pierwsza żona kobieta Szczur mają córkę z klanu Witchetty¹⁹, druga żona — Jaszczurka ma dwie córki, pierwszą Emu, drugą Wodę.

Na system podziału totemizmu według stosunków społecznych nakłada się kwestia dziedziczenia totemu. Możliwe są tu następujące warianty:

-    dziecko, czy to syn czy córka, dziedziczy totem matrylinearnie. Matka musi mieć inny totem niż ojciec (egzogamia), natomiast mieszka w jego społeczności, w związku z czym członkowie klanu totemicznego rozsiani są po całym obszarze plemiennym. W Australii tego typu descencja obowiązuje w zachodniej Ziemi Amhema, wyspach Bathurst i Melville’a (aczkolwiek tu strona patrylineama nie jest zupełnie ignorowana), także wpołudniowo--zachodnim Queenslandzie, zachodniej Nowej Południowej Walii, Wiktorii i Australii Południowej z wyjątkiem rejonów nad dolną rzeką Murray, gdzie spotykamy się z wyraźnie określonym patrylinearyzmem. W terminologii El-kina są to tzw. klany społeczne — system Buandik. W tych klanach totem uznany jest za ciało grupy, jest także „przyjacielem/ pomocnikiem”. Wyraźnie zaznacza się tu mityczny aspekt totemizmu;

-    totem dziedziczony jest patrylinearnie. Wówczas dziecko przebywa z ojcem, a grupę lokalną tworzą członkowie jednego totemu (oprócz żon o innym totemie). Każda osoba ma własny totem. W Australii system ten spotykany jest u ludów degenerujących się. Według Bemdta²⁰ większość australijskich plemion jest patrylineama. Przykładem są plemiona Jaraldi i Dangani u ujścia Murray na południu, północno-zachodnia Ziemia Amhema i półwysep York;

-    klany terytorialne (w terminologii Elkina), gdzie totem dziecka nie jest totemem ani ojca, ani matki. Jest to totem mitycznego przodka, który dokonał mistycznego zapłodnienia matki w chwili poczęcia. Najczęściej określa się go po miejscu, w którym matka poczuła się brzemienna. Kiedy u Aranda rodzi się dziecko, przyjaciele szukają jego czuringi w pobliżu miejsca, gdzie nastąpiło zapłodnienie, a więc objawienie się ducha przodka matce dziecka. Najbliższe miejsce święte determinuje klanową przynależność dziecka. Dlatego

¹⁸Spencer&Gillen, The Northern Tribes ..., s. 145.

¹⁹    Terminem witchetty określa się żyjące w korzeniach akacji wielkie gąsienice ćmy Xyleutes leucomochla_ł uważane za przysmak przez Aborygenów.

²⁰    R. M. & C. H. Berndt, The World of the First Australians; An Introduction to the Tra-ditional Life of the Australian Aborigines, Sydney 1964, s. 43.