55238 skanuj0022 (180)

tej analizie wyraźniej zarysują się trudności, jakie napotyka dziecko w procesie nauki czytania i pisania. Cytowana literatura umożliwi zainteresowanemu czytelnikowi dotarcie do opracowań szczegółowych, omawiających niektóre aspekty tego zagadnienia.

Język mówiony i pisany w aspekcie genetycznym

Genetycznie pierwotną jest odmiana mówiona języka, a wraz z nią i substancja foniczna. Możliwość utrwalania substancji fonicznej pojawiła się w rozwoju cywilizacji ludzkiej, jak wiadomo, stosunkowo późno, bo około 30 wieków temu. Mowa tu oczywiście o utrwalaniu graficznym (konwencjonalnym), a więc drogą zmiany substancji. Bezpośrednie, niekonwencjonalne, utrwalanie substancji fonicznej stało się możliwe po wynalezieniu odpowiednich urządzeń technicznych, co miało miejsce w końcu XIX wieku [16J. Również w rozwoju osobniczym pierwotna jest odmiana mówiona języka ^]. / tego faktu, że substancja foniczna jest pierwotną, wysuwa się często wniosek o niedoskonałości pisma, które w sposób niekonsekwentny, czasem tylko przybliżony, oddaje wymowę. Jest to specyficzny punkt widzenia poprzez ..pryzmat mowy". Ale jeśli za punkt wyjścia weźmiemy pismo i badać będziemy relacje między elementami systemu graficznego, to okaże się. że również wystąpią różnorakie niekonsekwencje w systemie fonicznym ².

Opanowywanie języka mówionego, a wraz z. nim i substancji fonicznej, przebiega w warunkach naturalnych w sposób spontaniczny — często wy-starcza tylko obecność otoczenia i nawet jego bierna postawa nic hamuje tego procesu \ Natomiast opanowywanie języka pisanego i substancji graficznej jest zinstytucjonalizowano. Ogólnie biorąc proces ten ma znacznie mniej cech indywidualnych od nauki mówacnia (nauka w szkole w oparciu o ujednolicone programy szkolne itp.).

W związku z powyższymi uwagami można jeszcze wskazać na jedną cechę różniącą proces nauczania mowy i pisma. Dziecko w trakcie nauki mowy nic przyswaja pojedynczych dźwięków, lecz od razu pewne ich kombinacje (ciągi), zaś nauka pisma zaczyna się od kreślenia poszczególnych liter. Można powiedzieć, używając terminów lingwistycznych, że w rozwoju mowy w zakresie substancji syntagmatyka wyprzedza paradygmatykę¹*, zaś w procesie nauczania pisma obserwuje się odwrotną kolejność.

Ogólna charakterystyka substancji fonicznej i graficznej

Substancja foniczna zbudowana jest ze znaków nietrwałych, ale dzięki technice nagrań, powtarzalnych; Są to znaki wokalno-audytywne, narządem produkującym znaki są narządy mowy człowieka, zaś narządem pcrcypują-cym — uszy (135). Substancja graficzna składa się ze znaków trwałych. Różnice tc wynikają z kanału informacyjnego (135, 10}*.

Cechą substancji graficznej jest inwariantywność, substancja foniczna jest z natury swojej wariantywna. Zatrzymamy się nieco dłużej przy tej charakterystycznej różnicy. Ten sam znak językowy (wyraz) może być wymawiany rozmaicie, np. fieba, Weba, (Sea, CSa, podczas gdy pisownia jest jedna: trzeba. Ponadto postać foniczna wyrazu jest uzależniona także od otoczenia fonetycznego (w języku polskim od nagłosu wyrazu następnego zgodnie z zasadą między wy razowych asymilacji wstecznych), np. no$ duuga 'noc długa’ i noc kratka ’noc krótka* itp. Istnieją wreszcie różnorakie warianty regionalne wymowy bądź pewnych dźwięków' i połączeń dźwiękowych, bądź izolowanych wyrazów, np. /• języczkowe występujące na terenach byłego zaboru pruskiego i r przedniojęzykowe zdecydowane częstsze na terenie całej Polski, wymowa typu pasek i p'Jasek, pańenka i paiutjka itp. Istnieją wreszcie indywidualne cechy wymowy, których także nie sankcjonuje ortografia. Żaden z czynników powodujących wariantywność.wymowy, a więc stylistyczne zróżnicowanie wypowiedzi (style foniczne, np. wymowa potoczna, naturalna zwana też. szkolną, staranna i sceniczna, cechy regionalne i indywidualne wymowy, zmiany typu kombinatorycznego) nie znajdują odbicia w ortografii. Występuje oczywiście także oboczna pisownia pewnych wyrazów, ale nie stoi to w sprzeczności z wymienioną.tezą o inwariantywności pisowni, gdyż wariantom pisma odpowiadają ściśle warianty wymowy; np. żmudny albo żmudny, kościolck albo kościółek, pantomima albo pantomina itd.⁶.

Inwariantywność pisma naruszona jest tylko wyjątkowo przez nieliczną grupę wyrazów obcych w rodzaju muezin,// muezzin wobec wymowy — wucz'in. Nazwiska obce wymawiane w polskim kontekście językowym będą stanowiły pod tym względem osobny problem, ale zagadnienia tego tu nie omawiamy, odsyłając czytelnika do specjalnej pracy na ten temat (8). W wyrazach typu buk, Bóg, Bug (wymowa: buk), stróżka, strużka (wymowa: smiśka), tzn. w tych specyficznych wypadkach, gdy homonimia dotyczy jedynie płaszczyzny fonicznej, mamy do czynienia odpowiednio z dwoma lub trzema wyrazami (różnymi znakami językowymi), a zatem inwariantywność substancji graficznej nic jest tu naruszona. Z przytoczonych rozważań wyni-

dl