60652 Zw z cz ludzkim

błędy i zaniechania w sferze regulacji, głównie słabość aktywnej polityki rynku pracy i utrzymywanie wysokich pozapłacowych kosztów zatrudnienia wynikających z wysokich składek na.ubezpieczenia społeczne. Mała - choć faktycznie większa od oficjalnej ze względu na szarą strefę gospodarki - aktywność zawodowa społeczeń-srwa wynika też z niskich kwalifikacji dużej części bezrobotnych, ich niewielkiej mobilności i słabej motywacji do podjęcia pracy.

Swoboda wyboru w polityce społecznej jest ograniczana także przez deficyty w innych dziedzinach materialnych: infrastruktury społecznej (dysproporcje w rozmieszczeniu przestrzennym, słabość nasycenia obszarów wiejskich, zróżnicowany poziom kwalifikacji pracowników), mieszkalnictwie (brak około 1,5 min mieszkań,I substandardowość części istniejących zasobów) oraz ochronie środowiska naturalnego (konieczność odtworzenia obszarów zdegradowanych i zapobiegania klęskom żywiołowym).

Uwarunkowania związane z czynnikiem ludzkim

W grupie zjawisk demograficznych największym wyzwaniem dla polityki społeczni jest .starzenie się ludności, spowodowane głębokim spadkiem liczby urodzeń i wydłużeniem przeciętnego trwania życia. Prognozy przewidują dalszy szybki wzrost udziału w populacji ludzi w wieku poprodukcyjnym (o 1,2 min w latach 2005-2020), przy jednoczesnym spadku o 1,5 min liczby osób w wieku produkcyjnym. Oznacza ro znaczny wzrost tzw. obciążenia demograficznego, czyli wskaźnika osób niepracujących przypadających na 100 zatrudnionych¹. Niekorzystne skutki społeczne powoduje również spadek liczby zawieranych małżeństw, wzrost liczby rozwodów i urodzeń pozamałżeńskich. Zmiany struktury demograficznej i zmniejszanie się liczby mieszkańców Polski są skutkiem ujemnego przyrostu naturalnego od 2000 roku oraz gwałtownego zwiększenia emigracji po przystąpieniu do UE. Konsekwencje obecnych tendencji demograficznych dotyczą wszystkich dziedzin polityki społecznej, ale ich znaczenie będzie największe dla pomocy społecznej (zwłaszcza usług opiekuńczych), ubezpieczeń emerytalnych i rynku pracy. Na rynka pracy w ciągu najbliższych lat nastąpi zmiana proporcji między osobami wchodzącymi na ten rynek i odchodzącymi na emeryturę - tych drugich będzie więcej.

Uwarunkowania związane z czynnikiem ludzkim obejmują także determinanty jakościowe, odnoszące się do struktury społecznej oraz kategorii społeczeństwa obywatelskiego i kapitału społecznego.

Transformacja zmieniła strukturę społeczno-zawodową ludności. Zmalała liczba osób utrzymujących się z dochodów z pracy (zwłaszcza z pracy własnej), znacznie wzrosła natomiast liczba osób posiadających niezarobkowe źródła utrzymania (emerytów, rencistów i bezrobotnych). Zmieniły się również proporcje tradycyjnie wyróżnianych grup społecznych, szczególnie zmniejszyła się liczba robotników przemysłowych. Larwo dostrzegalnym zjawiskiem jest też różnicowanie się sytuacji

' Bożena Balcerzak-Paradowska, Luaioid i przemiany demograficzni* w Raport społeczny. Polska 2005, Warszawa 2005, Fundacja m. Friedricha Eberta, s. 66.

ekonomicznej różnych kategorii w obrębie tych grup: robotników poszczególnych branż i sektorów gospodarki, rolników wielkoobszarowych i posiadających gospodarstwa metowarowe, specjalistów i pracowników o niższych kwalifikacjach zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, przedsiębiorców zatrudniających pracowników najemnych i właścicieli firm rodzinnych. Pomimo rych przekształceń struktura społeczeństwa polskiego zachowuje swoiste cechy na tle rozwiniętych gospodarczo państw. Nadal bardzo liczni są pracownicy tradycyjnych działów gospodarki, np. polscy górnicy stanowią około połowy tej grupy zawodowej w UE, najwyższy jest też udział osób zatrudnionych w rolnictwie^{1 2}.

Z punktu widzenia struktury wydatków publicznych problemem jest duża liczebność tych grup oraz pozycja, jaką sobie one wywalczyły w systemie społeczno-ekonomicznym. Likwidacja przywilejów związanych z wcześniejszym przechodzeniem oa emeryturę (nie tylko górników) umożliwiłaby znaczne obniżenie składki na ubezpieczenia emerytalno-rentowe, z pozytywnymi skutkami dla ograniczania bezrobocia i zwiększania wydatków na cele rozwojowe. Podobne efekty można byłoby osiągnąć, ograniczając wielkość transferów publicznych na rzecz ludności rolniczej, która jako jedyna duża grupa w Polsce jest w praktyce objęta zaopatrzeniową techniką ochrony przed różnego rodzaju ryzykem socjalnym. Marginalne znaczenie płaconych przez rolników składek ubezpieczeniowych w stosunku do wydatków KRUS oraz zwolnienie z ubezpieczeń zdrowotnych i z podatku dochodowego (przy rekompensowaniu części wydatków na prowadzenie gospodarstwa) powoduje, że prawie całość kosztów bezpieczeństwa socjalnego i dostarczania usług społecznych dla tej ludności jest finansowana ze środków pochodzących spoza rolnictwa. Zastrzeżenia aksjologicznie zorientowanej polityki społecznej powinno budzić objęcie świadczeniami i usługami opartymi na takich zasadach wszystkich rolników, w rym właścicieli gospodarstw farmerskich (i wielkoobszarowych), uzyskujących przeciętne dochody wyższe niż pracujący poza rolnictwem³.

Badania socjologiczne wskazują na względną słabość w Polsce postaw obywatelskich, wyrażających się aktywnością w wyłanianiu i kontrolowaniu władz oraz uczestnictwie w organizacjach pozarządowych, a także kapitału społecznego, czyli obecności norm zaufania i wzajemności w stosunkach społecznych. Społeczeństwo polskie niezbyt chętnie uczestniczy w organizacjach i inicjarywach obywatelskich, w niewielkim także stopniu identyfikuje się z instytucjami publicznymi. W sektorze pozarządowym największe znaczenie mają organizacje pomocowe oraz zorientowane na obronę i promocję interesów środowisk, które reprezentują. Utrzymuje się natomiast silna pozycja kręgów rodzinnych i przyjacielskich². Dominującym rodzajem strategii życiowych Polaków pozostaje indywidualna zapobiegliwość, wykorzystująca więzi rodzinne i sieć znajomości, połączona z nieufnością wobec instytucji

1

¹ W 2003 roku wynosił on 19,2% ogółu zatrudnionych w gospodarce (za: Rurostar).

¹Z gospodarstw tego typu (powylej 15 ha) utrzymuje się około 1,7 min - sób; zob. Jerzy Wilkin, Mika wtei i rolnictwo w oblicz« wielkiej emitory, w. Wymiary tycia społecznego. Rolska aa przełomie XXiXIX wieku, Mirosława Ma rody (red.). Warszawa 2002, WydawnictwoHaukowe Scholar.

2

Sonatowa Cohnowska, Społeczeństwo poltkta IS lat po omamia ustroju. Kondycja* strukturatpo-

3

kczua, postawy* wartości«kapitał społeczny, w: Raport społeczny, a. 151 -157