61334 obraz2 (21)

ELEUZIS I MISTERIA HELLENISTYCZNE Przejdźmy teraz do inicjacji żywych jeszcze w czasach historycznych, aby zobaczyć, w jakim sensie i do jakiego stopnia archaiczny scenariusz może zostać przewartościowany w społeczeństwie wysoko rozwiniętym. Misteria ełeuzyjskie, obrzędy dionizyjskie i orfizm są zjawiskami nieskończenie złożonymi, o wielkim znaczeniu w religijnej i kulturowej historii Grecji. Zajmiemy się tylko obrzędami inicjacyjnymi; jak zaś powiedzieliśmy, o nich właśnie wiemy najmniej. Niemniej możemy odtworzyć ich scenariusze. Misteria ełeuzyjskie¹⁹, podobnie jak ceremonie dionizyjskie, oparte były na micie boskim: przebieg obrzędów reaktualizował pierwotne zdarzenie opowiadane przez mit, a uczestnicy obrzędów byli stopniowo wprowadzani w obecność boską. Przykład: w wieczór swego przybycia do Eleuzis mistrzowie przerywali tańce i zabawy na wieść o porwaniu Persefony. Z pochodniami w ręku, krzycząc i lamentując, błądzili wszędzie w jej poszukiwaniu. Nagle herold obwieszczał im, że Helios odkrył, gdzie znajdowała się młoda bogini, i od nowa zapanowywała wesołość, muzyka i tańce. Mit o Demeter i Persefonie na powrót stawał się współczesny: porwanie dziewczyny, lamenty Demeter mają miejsce teraz, hic et nunc, i właśnie dzięki temu sąsiedztwu Bogiń, a na koniec, ich obecności, mist będzie miał niezapomniane doświadczenie inicjacji.

Albowiem już Arystoteles (fragment 15) zauważał, że mist nie dowiadywał się niczego nowego: znał już mit i w rzeczywistości nie uczono go tajemnej doktryny, ale czynił gesty liturgiczne i widział święte przedmioty. Właściwa inicjacja dokonywała się w telesterionie Eleuzis. Zaczynała się od oczyszczeń. Następnie mist z głową zakrytą tkaniną był wprowadzany do telesterionu i umieszczany na siedzeniu przykrytym zwierzęcą skórą.

Wszystkiego, co działo się potem, możemy się tylko domyślać. Tajemnica inicjacyjna została dobrze zachowana. „Wielki strach przed bogami powstrzymuje głos”, mówił Hymn do Demeter (479). A chór z Edypa Króla (1052) śpiewał, że kapłani Eumolpidzi kładli złoty klucz na język śmiertelników. Klemens Aleksandryjski (Protreptikos, II, 21, 2) przekazał nam świętą formułę misteriów: „Pościłem, wypiłem zmieszany napój*, wziąłem

^lł O źródłach literackich zob. L. R. Farnell, Culu of tbe Greek States, t. III (Oxford 1907), s. 307-367. O badaniach archeologicznych zob. F. Noack, Eleusis: die baugescbichthche Entwickhmg des Heiligtums (Berlin—Leipzig 1927); K. Kuruniotis, Das eleusiniscbe Heiligtum von den Anfangen bis zur vorperiklei-scbe Zeit („Archiv. f. Religionswissenschaft”, XXXII, 1935, s. 52-78); G. E. Mylonas, Tbe Hymn to Demeter and ber sanctuary at Eleusis (Washington University Studies in Languages and Literaturę, XIII, St.-Louis, 1942). Por. także M. P. Nilsson, Die Eleusiniscbe Gottheiten („Archiv. f. Religionswiss.”, XXXII, 1935, s. 79-141); S. Eitrem, Eleusis: les mysteres et 1‘agriculture („Symbolac Osloenses”, XX, 1940, s. 133-151); Walter F. Otto, Der Sinn der eleusinischen Mysterien („Eranos-Jahrbuch”, jx, 1939, s. 83-112 = The Meaning of tbe Elettsinian Mystenes, w: The Mysteries. „Papers from the Eranos Yearbooks”, II, New York 1955, s. 14-31).

* W przekładzie francuskim „cyceon” - przyp. tłum.

160