61739 img495 (3)

118

Sacrum i profanum

Jak dziecko zaraz po rozwiązaniu składa się na ziemi, aby uznała je jego prawdziwa matka i zapewniała mu boską ochronę, tak też składa się na ziemi — czy nawet grzebie się w ziemi — dzieci i dorosłych złożonych chorobą. Obrzęd ten oznacza nowe narodziny. Symboliczne pogrzebanie — częściowe lub całkowite — ma to samo religijno-symboliczne znaczenie, co zanurzenie w wodzie, chrzest. Chory zostaje dzięki temu odnowiony, narodzony na nowo. Postępowanie owo ma to samo oddziaływanie w sytuacji, gdy trzeba zmazać ciężkie przestępstwo lub uleczyć człowieka z choroby psychicznej. (Choroba psychiczna oznacza bowiem dla społeczności równie wielkie niebezpieczeństwo, co przestępstwo czy choroba cielesna.) Grzesznika umieszcza się w beczce albo w jamie wygrzebanej w ziemi, on zaś, wychodząc z nich, „po raz drugi rodzi się z łona swej matki”. Dlatego w Skandynawii rozpowszechniona jest wiara, że można ocalić wiedźmę przed wiecznym potępieniem w ten sposób, iż pogrzebie się ją żywcem, zasieje ziemię nad grobem i zbierze plon, który z niej wzejdzie¹.

Inicjacja zawiera rytualną śmierć i zmartwychwstanie, toteż u wielu ludów pierwotnych symbolicznie „zabija” się neofitę, grzebie się go w jamie i pokrywa liśćmi. Kiedy człowiek ów powstaje z grobu, uchodzi za nowego człowieka, rodzi się bowiem po raz drugi, i to b e z p o ś r e d n i o z matki kosmicznej.

Kobieta, ziemia i płodność

Kobieta jest więc mistycznie związana z ziemią, poród jest zaś na poziomie ludzkim wariantem płodności tellurycznej. Wszystkie przeżycia religijne związane z płodnością i narodzinami mają strukturę kosmiczną. Sakralność kobiety bierze się ze świętości ziemi. Płodność kobieca ma model kosmiczny — płodność Terra Mater, Rodzicielki Wszystkiego.

W pewnych religiach można spotkać wiarę, że Matka Ziemia może począć sama z siebie, bez udziału męskiego partnera. Ślady takich wyobrażeń archaicznych dostrzeżemy jeszcze w mitach o dzieworództwie odnoszących się do bogiń z basenu Morza Śródziemnego. Według Hezjoda Gaja (= Ziemia) zrodziła Uranosa jako istotę „jej równą, którą całą musiała spowijać” (Teogonia, 126 i nast.). Ale również i inne boginie greckie wydawały na świat dzieci bez pomocy bogów — chodzi tu o mityczny wyraz samowystarczalności i płodności Matki Ziemi. Takim wyobrażeniom mitycznym odpowiada wiara w spontaniczną płodność kobiety i jej tajemne siły religijno-magiczne, wywierające decydujący wpływ na życie wegetatywne. Społeczny i kulturowy fenomen matriarchatu związany jest z kobietą za sprawą odkrycia przez nią uprawy roli. Kobieta jako pierwsza zaczęła uprawiać rośliny jadalne — tym samym stała się właścicielką ziemi i plonów². Magiczno-religijny prestiż kobiety i związana z nim jej dominacja społeczna mają model kosmiczny: postać Matki Ziemi.

W innych religiach stworzenie Kosmosu czy w każdym razie dopełnienie dzieła Stworzenia przedstawia się jako rezultat hierogamii odbytej przez boga nie-

1

Por. Dieterich, Mutter Erde, dz. cyt., s. 28 i nast.; Nyberg, Kind und Erde, dz. cyt., s. 150.

2

J.J. Bachofen, Das Muterrecht, Basel 1861; wydanie III: 1948; Schmidt, Das Mutterrecht, Wien 1955.