66867 kultura symboliczna 1

kultura symboliczna, system sądów normatywne-dyrek ty walnych, powszechnie respektowanych w danej społeczności,' wyróżniających się natomiast tym, że regulują one odpowiednie działania ludzkie w taki sposób, iż efekty owych działań nie mogłyby w ogóle pojawić się, gdyby odnośne sądy nie były powszechnie respektowane.    |

Sam termin k.s., lecz w innym znaczeniu, wprowadzony został przez A. . Kłoskowską (1964).

Różnorodne próby podziału całokształtu kultury na poszczególne jej sfery pojawiały się od czasu, kiedy termin kultura został wprowadzony do aparatu pojęciowego antropologii (etnologii) przez E.B. Tylora (1871) dla oznaczenia przedmiotu badań tej dyscypliny naukowej. Nawiązując do uformowanego wcześniej w je- ■ zyku niemieckim pojęcia wyrażanego słowem Cultur (G. Klemm) E.B. Tylor (1871, vol. 1, s. 1) określił jego zakres następująco: „Kultura [...] jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje | oraz wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa”. Jest to definicja podkreślająca fakt, że kulturę stanowi ogół „zdolności i nawyków” przekazywanych przez społeczeństwo należącej do niego I jednostce jako dziedzictwo o charakterze poza-biologicznym. Sprawa ta o tyle jest istotna, że od sposobu rozumienia kultury zależy następnie sposób jej podziału na poszczególne dziedziny. Kiedy rozumie się kulturę tak jak E.B. Tylor, a więc jako całokształt społecznego dorobku (w najszerszym tego słowa znaczeniu) przekazywanego jednostce, to wówczas można dzielić ów całokształt wedle kryterium typu potrzeb, jakie są zaspokajane przez ten czy inny rodzaj rzeczonego dorobku przekazywanego społecznie oraz należącego — z tego względu — do zakresu kultury.    I

Przykładem uformowanego tą drogą po- ^! działu kultury na odnośne dziedziny jest dystynkcja zastosowana przez K. Moszyńskiego (1929-1939). Przyjąwszy za punkt wyjścia Tylorowską definicję pojęcia kultury, dzieli ją następnie na: „kulturę materialną (czyli techniczną)”, „kulturę duchową (czyli umysłową)”, j oraz „kulturę społeczną”. Pierwsza zaspokaja | „potrzeby materialne jednostki ludzkiej”, druga — „.potrzeby ducha”, trzecia wyróżnia już nie typ potrzeb, a więc nie kryterium .psychologiczne, lecz okoliczność, iż wyraz jej stanowią „więzi łączące poszczególne jednostki w społeczeństwie” (ustrój społeczny, prawo, obyczaj). Wychodząc z założenia, że Tylorowski dorobek społeczny o tyk tworzy kulturę, o ile wyraża się w „postaci zobiektywizowanej”, można uznać, iż podział jej na dziedzinę materialną, duchową czy społeczną nie ma większego sensu.

Takie stanowisko przyjął S. Czarnowski (195ćb, s. 20), dla którego kultura jest właśnie całokształtem „zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”. Łatwo można zauważyć, że w koncepcji kultury S. Czarnowskiego rolę podstawową odgrywa nie tyle typ potrzeb zaspokajanych przez rzeczony, kulturowy dorobek społeczny, ile okoliczność, iż wyraża się od zawsze w postaci wytworów obiektywnych — zawsze w tym sensie mających charakter „materialny”.

Wszelako rozumienie kultury bywa również zasadniczo różne od Tyiorowskiego; to właśnie różne rozumienie charakterystyczne jest dla światowej myśli antropologicznej (etnologicznej) XX w. Nacisk kładzie się nie na ciągłość genetyczną dotychczasowego dorobku społecznego, lecz na jego aktualne funkcjonowanie społeczne w roli wzorców postępowania oraz wartości ukierunkowujących owe wzorce; i jedne i drugie równie dobrze mogą być uświadamiane indywidualnie, jak i nieuświadamiane. Gdy tak rozumie się kulturę, wówczas rolę pierwszoplanową przy jej podziale zaczyna odgrywać: status poszczególnych wzorców postępowania — okoliczność, czy są one podyktowane przez czynniki heterogeniczne względem kultury, czy też zrodziły się „wewnątrz” kultury oraz status poszczególnych wartości jako motywów ukierunkowujących postępowanie podpadające pod określony wzorzec.

W tym duchu właśnie skonstruowany został podział kultury przeprowadzony przez A. Webera (1927). Tę dziedzinę kultury, która zdeterminowana jest heterogenicznie, nazwał on cywilizacją — w sensie całkowicie odmiennym od występującego w nazewnictwie francuskim, a także i cwolucyjno-etnologicznym; cywilizacja w tym sensie składa się z wzorów postępowania opartych na odkrytych, obiektywnie istniejących prawidłowościach — zewnętrznych wobec kultury. Tak pojętą cywilizację tworzy nauka odkrywająca owe prawidłowości oraz technologia określająca praktyczne sposoby ich wykorzystywania. Natomiast kolejną dziedzinę kultury szerzej rozumianej — kulturę sensu stricto charakteryzuje się jako zespół tych wartości oraz tych ukierunkowanych przez nie wzorców' postępowania, które nie odwołują się do żadnego heterogenicznego kulturowo źródła. Wchodzi tutaj w grę religia, filozofia i sztuka. W tym więc ujęciu szeroko pojmowana kultura dzieli się na cywilizację, odpewiadającą dotychczasowej kulturze materialnej oraz na kulturę właściwą odpowiadającą dotychczasowej kulturze duchowej. Pierwsza byłaby obiektywna, druga subiektywna. Podział ten kontvnuowanv jest przez R.K. Mertona.

Podobnie, jeszcze przed R.K. Mertonem, R.M. Maclver (1942) odróżniał dziedziny kultury w terminach środków i celów postępowania (działania) społecznego. Przeciwstawiał trzy porządki tego działania (postępowania):' 'technologiczny, kulturowy i społeczny. Pierwszy odpowiada temu, co A. Weber nazywał cywilizacją — z tym, że u R.M. MacNera (inaczej niż u A. Webera) nauka porządku tego w pełni nic reprezentuje; działania ludzkie składające się na naukę pod niektórymi względami przybierają w tym ujęciu cechy zbliżające ją do technologii, pod niektórymi jednak innymi względami przypominają działalność artystyczną, filozoficzną czy religijną. Drugi z porządków obejmuje sztukę, filozofię oraz „wiarę”, tj. nie tylko religię, ale i tradycję, dalej obyczaj, różne formy zabawy i „sposoby życia”. Na koniec wreszcie specyficzną „technologię” polityczną i ekonomiczną reguluje porządek społeczny.

Do MacJverowskiego trójpodziału szeroko rozumianej kultury nawiązuje typologia zastosowana przez A.L. Kroebera (1973). Typologię tę wyznaczają dwa jej krańcowe bieguny — typy. Z jednej strony działania ludzkie nakierowane są na rzeczywistość, na jej odkrywanie, ujawnianie oraz oddziaływanie na nią; w tych przypadkach mamy do czynienia z kulturą rzeczywistości. Z drugiej jednak strony liczne działania ludzkie ani nie są „zakotwiczone” w rzeczywistości, ani też nie zmierzają do faktycznej zmiany jej stanu; w tych wypadkach

I

mamy do czynienia z „kulturą wartości” (-»■ kultura • rzeczywistości/kultura wartości). Poszczególne dziedziny kultury umiejscowione są kolejno na tej osi: od krańca pierwszego aż do krańca drugiego; w grę wchodzi porządek następujący: technologia, nauka, filozofia, re-ligia, sztuka. Porządek ten wyraża stopniowe oddalanie się od typu kultury rzeczywistości, a zarazem stopniowe przybliżanie się ku kulturze wartości. Równolegle możua rozpatrywać poszczególne dziedziny kultury rzeczywistości . oraz kultury wartości jako aspekty organizacji < społecznej, jako jej regulatory lub/i przejawy. Tak rozpatrywana kultura („rzeczywistości” czy też „wartości”) może być określana jako kultura społeczna. Do tych trzech członów Kroeberowskicgo podziału jest jeszcze dołączony człon czwarty: język. Jego cechą specyficzną jest to, iż nie służy on realizacji żadnych autonomicznych, właściwych jemu tylko celów, lecz podporządkowany jest instrumentalnie trzem członom pozostałym.

Termin k.s. w ujęciu A. Kłoskowskiej oznaczać ma to samo mniej więcej, co kultura właściwa A. Webera, „kultura” R.M. Maclvera czy kultura wartości A.L. Kroebera. Przydawka: symboliczna została tutaj użyta w tym celu.

ażeby nie sugerować idealistycznego statusu ontologicznego omawianej dziedziny kultury — niematerialności jej elementów; „znaki” i „war- j tości” tworzące owe elementy mają być przedmiotami lub aktami ludzkiego zachowania, materialnymi — jako korclaty postaw i znaczeń.

Wydaje się, że założenie o materialności (fizyczności) wszelkich elementów wchodzących w skład szeroko (antropologicznie) pojętej kultury nie jest bynajmniej warunkiem niezbędnym ani tego, aby badania' nad nią nie wchodziły w konflikt z ontologią materialisty- j czną, ani też tego (jak sądzi np. Ph.' Bagby), j aby były to badania o charakterze empirycznym. Posługiwanie się w badaniach wyłącznie pojęciami oznaczającymi obiekty, zjawiska, cechy czy relacje o charakterze fizycznym, a więc materialnym (w potocznym tego słowa znaczeniu) nie jest konieczne dla uniknięcia konfliktu z zasadami empirycznymi oraz z materializmem filozoficznym, jeśli nie utożsamia się go z neopozytywisiycżhym fizykalizmem. Świadczy o tym przykład zmatematyzowanego przyrodoznawstwa, które nie' ograniczając się do pojęć

tego rodzaju, zachowuje w sposób wzorcowy charakter empiryczny, a przy tym nic nie przeszkadza filozoficzno-material i stycznej interpretacji jego wyników. Co więcej, rekonstruując badawczo kultury społeczności różnych od no- I wożytnoeuropejskich, nie sposób uniknąć stosowania pojęć, które nie oznaczają żadnych określonych zjawisk znanych wiedzy, jaka uformowała się w postaci potocznej czy naukowej w kręgu kultury nowożytnoeuropejskiej. J Wyobrażenia, idee, wartości, właściwe innym j kulturom oraz częściowo tylko uświadamiane przez ich jednostkowych uczestników, nigdy nie zostaną odtworzone, jeśli poprzestaniemy na europocentrycznym słownictwie fizykalnym, Wychodząc z tego założenia, współczesna orientacja teoretyczno-metodologiczna antropologii kulturowej, określana najczęściej mianem —► etnonauki, przyjmuje pogląd, iż kulturę danej społeczności należy ujmować jako zespół swoistych przekonań, jako pewnego rodzaju wiedzę czy kompetencję (w nawiązaniu do koncepcji kompetencji lingwistycznej N. Cho-m$ky’ego, —>• kompetencja kulturowa). Tak rozumiana kultura jest swojego rodzaju kon-struktem teoretycznym, którego przejaw empi- j rycznie uchwytny stanowią zachowania oraz j wytwory (a także odpowiednie zjawiska iDdy- ’ widualnopsychiczne). Stopień dokładności, z ja- j kim potrafimy owe zachowania, wytwory (a tak- ■ że zjawiska psychiczne) wyjaśniać i przewidywać poprzez rekonstrukcję danej kultury, stanowi empiryczną miarę adekwatności tej rekonstrukcji.