67590 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (36)

8. KULTURA LUDOWA A KULTURA NARODOWA

Na płaszczyźnie świadomości społecznej przejście od świadomości prerefleksyjnej, podmiotowej do świadomości refleksyjnej, konstytuującej spojrzenie przedmiotowe na własną kulturą jest przejściem od świadomości etnicznej do świadomości narodowej.

Dziedzictwo grupy etnicznej jest dziedzictwem grupy przedpiśmiennej, wzory i wartości grupowe przekazywane są drogą ustnej tradycji, świadomość wspólnoty ma stosunkowo wąski, lokalny charakter, dotyczy najbliższego regionu znanego z bezpośredniej obserwacji, świadomość ta pozbawiona jest zupełnie historycznej głąbi. Dziedzictwo narodowe włącza kulturę etniczną jako część znacznie obszerniejszego i pełniejszego kulturowego dorobku; w skład tego dorobku wchodzą przede wszystkim świadomie tworzone, kształtowane i kultywowane ponadlokalne, ogólnonarodowe wartości: ogólnonarodowy język, literatura, historyczna wizja narodu.

Świadomość narodowa jest samoświadomością, sa-modefinicją, samookreśleniem, jest świadomością istnienia odrębnych wartości, symboli grupowej jedności, narodowych świętości, które kultywuje się z chęci czy potrzeby „bycia narodem”. Świadomość etniczna nie posiada definicji własnej. Jej wizerunek — jak mówi Obrębski — jest refleksem wizerunku grup obcych¹. Dla członków grupy etnicznej jej kultura, język, obyczaje i wzory są czymś tak zrozumiałym, prostym i naturalnym, iż nie mogą być przedmiotem refleksji. My jesteśmy tutejsi, nasz język jest prosty, nasze obyczaje zwyczajne — wszystko zamyka się w kręgu normalnej, zrozumiałej samej przez się codzienności. Koniec tego zwyczajnego, prostego, naturalnego świata, upadek etnicznych wzorów i norm jawi się członkom grupy ni mniej, ni więcej tylko

^ł J. Obrębski. Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujęcia, w: „Przegląd Socjologiczny” t. IV, z. I—-2, s. 187.

jako koniec świata, jako upadek najbardziej naturalnego, odwiecznego porządku rzeczy równający się totalnej katastrofie. Grupa narodowa przeciwnie, jest świadoma swej „wielkości”, ale jednocześnie i swej historycznej i kulturowej ograniczoności i determinacji.

Świadomość narodowa jest zbiorowym samooglą-dem w czasie, jest świadomością czasu, czyli świadomością historii. Wiemy, iż był czas wielkich władców, wielkich bitew, wspaniałych zwycięstw, są one jak gdyby testamentem dla teraźniejszości, której powinnością jest godna kontynuacja tradycji narodowej i współtworzenie jego świetlanej przyszłości. Świadomość etniczna jest świadomością pozahistoryczną, świadomością pozbawioną perspektywy czasowej. Wszystko zdarzyło się tylko raz, „onego czasu”, gdy się świat tworzył i działy się różne cuda, i od tego czasu nic się faktycznie nie zdarza. Drugim zdarzeniem będzie koniec świata, czyli powrót do pierwotnego chaosu, z którego świat się wyłonił. Przejście od świadomości etnicznej do świadomości narodowej jest przejściem od świadomości wieczności do świadomości czasu.

Świadomość etniczna, jak już powiedziałem, odpowiada świadomości prerefleksyjnej, świadomość narodowa — refleksyjnej. Tak jak świadomość refleksyjna powoduje rozszczepienie jaźni na Ja-przed-miot i Ja-podmiot, a w konsekwencji powoduje niezwykle silny dynamizm rozwoju indywidualnego „podmiot — przedmiot w sobie”, podobnie w strukturze świadomości narodowej można wyróżnić mity narodowej wyłączności, centralnej roli swego narodu w dziejach ludzkości, narodu wybranego itp., a także mniej lub bardziej obiektywny obraz obecnej sytuacji kulturowej oraz napięcia rodzące się z tego rozziewu między narodową powinnością i narodowym bytem i wysiłek w celu jego przezwyciężenia poprzez świadome kreowanie narodowej przyszłości. Ideologia narodu jest więc ideologią postępu, czyli ideoło-

75