24179 PAWLUCZUK ŻYWIOŁ I FORMA (75)

przemysłowa, kt6ra następnie eksplodowała na cały świat.

L. Mumford źródeł cywilizacji przemysłowej szuka w średniowiecznych klasztorach, gdzie mnisi po to, by zsynchronizować czas modłów, musieli wymyślić zegary i nauczyli się mierzyć czas¹. Dopóki Europa nie wypracowała swoistej dla niej idei czasu, była, zdaniem Mumforda, równie oporna na mieszczańską ideologię dorabiania się jak dziś wspomniane wyżej narody Trzeciego Świata.

„W przeszłości, nawet w Europie Zachodniej, człowiek pracował, by osiągnąć przekazywaną przez tradycję właściwą dla jego środowiska i klasy społecznej stopę życiową, zdobywanie pieniędzy w celu przejścia do innej klasy społecznej obce było wcze-snofeudalnej i korporacyjnej ideologii. Gdy życie, stawało się łatwiejsze, ludzie nie oddawali się abstrakcyjnej przyjemości zbijania majątku, lecz po prostu mniej pracowali. A jeśli przyroda była dla nich szczególnie łaskawa, pozostawali w idyllicznej szczęśliwości Polinezyjczyków lub Greków z czasów Homera, poświęcając swe najlepsze siły sztuce, obrzędom religijnym i miłości.”²

S WIECZNE TERAZ

Rozważaliśmy wyżej, jak ludzie wyobrażają sobie upływ czasu i jakie to może mieć następstwa dla kultury. Wywód nasz nieco się skomplikował, gdyśmy przeszli do omawiania specyfiki pojmowania czasu na przykładzie plemienia Hopi. Polega ona bowiem na tym, iż — jeśli wierzyć Whorfowi — Indianie ci nie uświadamiają sobie w ogóle istnienia czegoś takiego jak czas.

Przy całym jednak szacunku do tego, co pisze Whorf, zdając sprawę z odmienności myślenia i poj- ^{1 2} mowania świata przez Hopi, trudno uwierzyć, by nie miało w ogóle sensu mówienie o świadomości stosunków czasowych u Hopi. Jeśli nawet nie ma tam nic ze świadomości naszego linearnego czasu, to przecież zdają sobie oni sprawę, że najpierw rozpala się ogień, a potem smaży się na nim mięso, że najpierw człowiek się rodzi, a później umiera — i nigdy nie bywa odwrotnie. Choć, być może, nic nie wiedzą o istnieniu czasowej „rozciągłości” (my też nie wiemy, czy rozciągłość taka naprawdę istnieje) i o możliwości jej mierzenia (my, niestety, o tym wiemy), zdają sobie jednak sprawę z tego, że wydarzenia ich dzieciństwa stają się. coraz dawniejsze, a oni sami coraz starsi, i że się nie da temu przeciwdziałać.

Zastanawialiśmy się więc nad stanami świadomości skierowanej na czas. Wiadomo jednak, że nastawienie to nie jest ani jedyne, ani nawet dominujące w naszym życiu świadomym. Najczęściej bowiem nie myślimy .o czasie, świadomość nasza skierowana jest na inne przedmioty. Co się wówczas dzieje z naszym poczuciem upływu czasu?

Przy nastawieniu na postrzeganie rzeczywistości, a nie czasu jako takiego, nasze przeżywanie czasu zależy od tego, czy jesteśmy nastawieni na spostrzeganie istniejących w świecie rzeczy, zachodzących procesów, czy też na spostrzeganie wartości i nas samych. W pierwszym wypadku będziemy żyli w świecie wiecznego teraz, w drugim wypadku przeżywać będziemy stany zbliżone do tych, jakie opisane zostały w koncepcjach czasu linearnego, w trzecim przypadku — mieć będziemy poczucie czasu stacjonarnego. ² ' ! '

W otaczającym nas materialnym świecie mamy do czynienia przede wszystkim z istnieniem procesów i istnieniem rzeczy³. Każdy proces, czy to będzie reak-

153

¹ Technika a cywilizacja, Warszawa 1986.

Tamże, s. 83.

Rozróżnienie to wprowadza R. Ingarden w Sporze o istnienie świata, t. I,, Warszawa 1960. Rzecz Jasna, jest to rozróżnienie Z fenomenologicznego, a nie przyrodniczego punktu widzenia. J«»t oczywiste, że procesy mogą zachodzie tylko w rzeczach.