67704 img005 (12)

84 Odmiana przez przypadki i liczby

Końcówkę -a mają przeważnie rzeczowniki oznaczające:

•    przedmioty konkretne, indywidualne, jednostkowe: zwłaszcza zaś nazwy narzędzi: cukierek — cukierka, kawałek — kawałka, papieros — papierosa, pieróg — pieroga; kiłof — kilofa, młotek — młotka, ołówek — ołówka, piórnik — piórnika, skalpel — skalpela,

9 nazwy zdrobniałe: chlebek — chlebka, chlebuś — chlebusia, gwoździk — gwoździka, samochodzik — samochodzika, stolik — stolika (wyjątkowo: piaseczek — piaseczku),

•    nazwy miesięcy: kwiecień — kwietnia, listopad — listopada, styczeń — stycznia,

9 nazwy miar i wag: kilogram — kilograma, kwintal — kwintala, metr — metra,

•    nazwy tańców: krakowiak — krakowiaka, mazurek — mazurka,

9 nazwy tworzone tymi samymi przyrostkami, co rzeczowniki żywotne: semafor — semafora (por. dyrektor — dyrektora), ułamek — ułamka (por. Adamek — Adamka), budulec — budulca (por. krogulec — krogulca).

Końcówka -u przeważa w:

•    nazwach abstrakcyjnych: abstrakt — abstraktu, błękit — błękitu, ból — bólu, sen — snu, strach — strachu,

•    nazwach zbiorów: las — lasu, pułk — pułku, tłum — tłumu,

9 nazwach utworzonych od czasowników przez odcięcie ich zakończeń: czołg — czołgu, nasyp — nasypu, pociąg — pociągu, zwis — zwisu,

9 skrótowcach: CRZZ — CRZZ-u, PKS — PKS-u, PZPR — PZPR-u, WAP — WAP-u, PAP — PAP-u (środowiskowo też PAP — PAP-a),

9 nazwach substancji i materiałów: przedmiotów ciągłych i sypkich: budyń — budyniu, materiał — materiału, miód — miodu, piasek — piasku,

9 nazwach zapożyczonych (tylko wówczas, gdy nie należą one do jednej z grup wymienionych przy nazwach przybierających końcówkę -a): kabaret — kabaretu, nylon — nylonu, teatr — teatru, uniwersytet — uniwersytetu (ale: komputer — komputera jako nazwa narzędzia), obocznie: karabin — karabinu : karabina, tapczan — tapczanu : tapczana.

Jeśli nazwa abstrakcyjna nabiera znaczenia konkretnego, następuje zmiana końcówki z -u na -o: szafir — szafiru (koloru) i szafir — szafira (kamienia), baryton —barytonu (głosu) i baryton — barytona (śpiewaka), geniusz -— geniuszu (cechy) i geniusz — geniusza (mężczyzny).

Można zauważyć, że końcówka -a, jako wyrazistsza, powoli zaczyna przeważać nad -u.

—    Biernik liczby pojedynczej

Rzeczowniki nieżywotne powinny przybierać w tym przypadku końcówkę mianownika. Jednakże wiele spośród nich ma postać z końcówką dopełniacza, w zasadzie charakterystyczną dla rzeczowników żywotnych. Tłumaczy się to najczęściej zbieżnością znaczeniową bądź formalną tych rzeczowników nieżywotnych z żywotnymi.

Tak więc formę dopełniaczową mają te wyrazy, których de-sygnaty są traktowane jako żywotne lub niegdyś żywe: widzę ducha, elfa, krasnoludka, diabła, trupa, wisielca itp.

Formę dopełniaczową mają także nazwy pospolite pochodzące od nazw własnych, to znaczy marki wyrobów przemysłowych, będące nazwami firm: widzę forda, wyciągnął colta, browninga, stena. Taką samą postać mają-

•    nazwy papierosów: palić atuta, carmena, giewonta, sporta,

•    nazwy gier: grać w brydża, pokera, tysiąca, palanta, tenisa, (wyjątkowo: grać w bilard),

•    nazwy tańców: tańczyć krakowiaka, mazura, oberka, grać marsza, walca,

•    nazwy gazet i czasopism o tytule zbieżnym z rzeczownikiem żywotnym: czytać „Chemika”, „Hutnika”, „Młodego Technika”, „Sportowca”, „Żołnierza Wolności”.

Formę mianownikową utrzymują natomiast rzeczowniki nieżywotne, równobrzmiące z nazwami zwierząt.

—    Wołacz liczby pojedynczej

Przypadek ten jest rzadko używany przy rzeczownikach nie-