75105 img002 (12)

78 Odmiana przez przypadki i liczby

czowniki mają końcówkę -om. W zasadzie taka sama sytuacja panuje w miejscowniku liczby mnogiej, gdzie powszechnie występuje końcówka -ach (tylko trzy rzeczowniki własne Niemcy, Węgry, Włochy mają końcówkę -ech). Brak też zróżnicowania rodzajowego w narzędniku liczby mnogiej; zarówno częstsza końcówka -ami, jak i wyjątkowa -mi, występuje we wszystkich rodzajach gramatycznych.

Dobór końcówki zależy także od innych (poza rodzajem gramatycznym) czynników:

—    fonetycznego — inaczej odmienia się wyrazy zakończone spółgłoską twardą, inaczej — miękką (por.: o kocie, ale: o koniu),

—    semantycznego — inne końcówki mogą otrzymywać rzeczowniki osobowe, inne — żywotne nieosobowe, a jeszcze inne — nieżywotne (por.: panowie, ale: koty; widzę kota — widzę kod); ponadto końcówka może zależeć od pochodzenia wyrazu — jego rodzimości bądź obcości (por.: kota, ale: kodu);

—    stylistycznego — pewne końcówki mogą mieć zabarwienie wyrażające szacunek lub archaiczne (np.: autorowie, lekcyj, laty), inne — pospolite (chłopy, draby);

—    zwyczajowego — utarło się, że dany wyraz przybiera odpowiednią końcówkę, choć nie jest ona zgodna z jego budową (por.: o synu, choć morfologicznie uzasadniona byłaby forma o synie).

a) Rzeczowniki osobowe

Wątpliwości mogą tu powstać głównie w następujących przypadkach: celowniku, wołaczu liczby pojedynczej, mianowniku i dopełniaczu liczby mnogiej.

—    Celownik liczby pojedynczej

Kilka rzeczowników osobowych ma tu tradycyjną końcówkę -u: bratu, chłopcu, chłopu, ojcu, panu. Formy: „bratowi”, „chłopcowi”, „chłopowi”, „ojcowi”, „panowi”, są rażąco niepoprawne. Końcówkę -u mają też rzeczowniki oznaczające upostaciowane ab-strakta: Bogu, diabłu (nie: „diabłowi”). Oboczne są formy katu : katowi. Pozostałe rzeczowniki osobowe mają końcówkę -owi, np.: ogrodnikowi, zawodnikowi.

—    Wołacz liczby pojedynczej

Jest to forma używana przede wszystkim przy zwracaniu się do osób. We współczesnej polszczyżnie zarysowuje się następujące zróżnicowanie: pewne rzeczowniki utrzymują tradycyjną postać wołacza, z charakterystyczną końcówką -u lub -e, inne mają formę wołacza równą formie mianownika. Do pierwszej grupy należą rzeczowniki typu obywatel, pan, towarzysz. Jedynie dopuszczalnymi formami wołacza są: obywatelu!, panie!, towarzyszu! Formy mianownikowe w tej funkcji tu się nie zdarzają. Tradycyjnego wołacza używa się także przy osobowych rzeczownikach obelżywych: chamie!, chuliganie!, kretynie!, łajdaku!, łobuzie!, zwłaszcza jeśli poprzedza je zaimek ty: ty chamie, ty łobuzie itp. W języku potocznym (np. w czasie awantur ulicznych) używa się częściej wołacza w postaci mianownikowej: cham!, kretyn!, łajdak!, łobuz! W połączeniu tytułu z imieniem lub innym tytułem w wołaczu winny stać oba człony: panie Janku!, kolego Włodzimierzu!, towarzyszu naczelniku! Formy typu „panie Janek!”, charakterystyczne dla gwar miejskich, są w polszczyźnie ogólnej niedopuszczalne.

Nazwiska występujące w połączeniu z tytułami otrzymują dziś mianownikową formę wołacza: panie Maliniak!, kolego Sznuk!, towarzyszu Kowal (nie: „panie Maliniaku!”, „kolego Sznuku!”, „towarzyszu Kowalu!”). Można jedynie zauważyć, że forma: panie + nazwisko, jest ograniczona do stylu potocznego, czasem bywa odczuwana jako niezbyt grzeczna.

Wątpliwości może budzić forma wołacza rzeczowników osobowych zakończonych na -ec. Tradycyjna końcówka -e jest bez wahań stosowana tylko do rzeczowników ojciec — ojcze! i chłopiec — chłopcze! Przy nazwach zawodów i funkcji „niedobrze brzmi” zarówno tradycyjna końcówka -e, jak i nowa w tej grupie wyrazów końcówka -u. Wahania: metalowcze! : metalowcu!; sportowcze! : sportowcu!; zawodowcze! : zawodowcu!; szeregowcze! : szeregowcu! nie mogą być rozstrzygnięte nawet przez zastosowanie mianownikowej formy wołacza. Postaci „metalowiec!”, „sportowiec!”, „zawodowiec!” są nie do przyjęcia. Jeśli więc zachodzi konieczność używania omawianych wyrazów w formie wołacza, można stosować albo postać z -u, albo z -e (sportowcze! albo sportowcu!).

Na marginesie zauważmy, że czasem przenosi się do mianownika formę wołacza: „Jaki ładny misiu” (zamiast: misio), „Co wuj-