77697 img006 (13)

86 Odmiana przez przypadki i liczby

żywotnych. Jeśli jednak sytuacja taka następuje, należy używać formy wołaczowej, nie mianownikowej: błękicie!, piasku!, roku!, stole!

—    Mianownik liczby mnogiej

Kłopoty z doborem końcówek są tu ograniczone do małej grupy rzeczowników nieżywotnych. Znaczna ich część przybiera regularne końcówki, zależnie od zakończenia: miękko tematowe--e

(cienie, kołnierze, ptysie), twardotematowe--y (długopisy, telewizory, zeszyty), a zakończone na -k, -g--z (koziki, stogi). Kilka

rzeczowników nieżywotnych miękkotematowych ma obocznie końcówkę -i: dni : dnie, śmieci : śmiecie, rupieci : rupiecie.

Grupa zapożyczeń z zakończeniem -ans ma końcówkę -e: alianse, dyliżanse, fajanse, finanse, konwenanse, kwadranse, romanse. Obocznie używa się form awanse : awansy.

Nieuzasadniona jest końcówka -e w formie „narcyze”, używana czasem zamiast poprawnej -y: narcyzy.

Mała grupa rzeczowników przyjmuje końcówkę -a: akta, grunta, gusta, inspekta, koszta, organa. Końcówka ta jest już dziś przestarzała. W potocznej mowie jest zastępowana przez -y: grunty, gusty, koszty, inspekty. Zachowują ją jednak wyrazy akt i organ, gdyż pomaga zróżnicować ich znaczenie: akta (sądowe) — akty (sztuki), organa (władzy, ścigania) — organy (anatomiczne).

—    Dopełniacz liczby mnogiej

Wątpliwości co do wyboru końcówki (-ów czy -y/-i) są tu takie same jak przy rzeczownikach osobowych i żywotnych. Końcówka -ów jest charakterystyczna dla rzeczowników zakończonych na -c (zwłaszcza na -ec): koców, kolców, kopców, materaców, palców, widelców) nie: „kocy”, „kolcy”, „kopcy”, „materacy”, „palcy”, „widelcy”), należy ją także popierać w wyrazach na -j: krajów, strojów (nie: „krai”, „stroi”), choć często formy z -i są tu dopuszczalne jako oboczne: turniejów : turnisi, nabojów : naboi, napojów : napoi, pokojów : pokoi. Końcówka -i przeważa w rzeczownikach zakończonych na -l: hoteli, knedli, korali, kufli, metali, choć czasem pojawia się tu obocznie -ów: motocykli : motocyklów, symboli : symbolów.

Dla pozostałych rzeczowników nieżywotnych trudno znaleźć zasadę, regulującą zakres użycia jednej z końcówek. Trzeba się, niestety, odwołać do wiadomości o poszczególnych wyrazach, zawartych w słownikach.

2. Oboczności tematyczne

w odmianie rzeczowników rodzaju męskiego

Oboczności takie występują przede wszystkim w mianowniku liczby pojedynczej, dopełniaczu i miejscowniku liczby pojedynczej i w mianowniku liczby mnogiej.

—    W mianowniku liczby pojedynczej wahania dotyczą zakresu wymiany ę : ą i pojawiania się tak zwanego e ruchomego, zwłaszcza w rzeczownikach zapożyczonych. Poprawne są formy fiakier, sweter (nie: „fiakr”, „swetr”), ale także postaci: filtr, wiatr (nie: „filter”, „wiater”). Nie ma oboczności w formie łabędź (forma „łabądź” jest niepoprawna), występują one natomiast w odmianie wyrazów kłąb, swąd, zrąb, kołowrót, mórg, mól, ozór (formy z ę i z o są niepoprawne w mianowniku, występują za to w przypadkach zależnych).

—    Z przytoczonych tu przykładów wynika, że wymiany tematyczne powinny być uwzględniane na przykład w dopełniaczu liczby pojedynczej. Chodzi tu zarówno o wymiany jakościowe, np. o : ó, ę : ą (mól — mola, zrąb — zrębu), jak i ilościowe (plaster — plastra, nie: „plastera”). Na uwagę zasługują rzeczowniki, w których taka wymiana nie zachodzi: podlec — podleca (nie: „podlca”), odzew — odzewu (nie: „odzwu”), zew — zewu (forma zwu jest rzadka), kisiel — kisielu (nie: „kiślu”).

Należy pamiętać, że pewne rzeczowniki zakończone dziś na p, b, m, w odmieniają się tak, jak rzeczowniki miękkotematowe (dawniej końcową głoską tematu było w nich p', b', m, w'): gap — gapia (nie: „gapa”), czerw — czerwia (nie: „czerwa”), złotogłów — złotogłowiu (nie: „złotogłowu”).

W miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników męskich może zachodzić historycznie uzasadniona wymiana a : e i o : e. W wielu wypadkach respektuje się ją do dziś: kwiat — o kwiecie (nie: „o kwiacie”), świat — o świecie (nie: „o świacie”), anioł —