68237 IMG$75 (3)

4. POROZUMIEWANIE SIĘ NAUCZYCIELI I UCZNIÓW

Innym istotnym warunkiem zapobiegania nieprzystosowaniu społecznemu uczniów i jego przezwyciężania w szkole jest także porozumiewanie się nauczycieli i uczniów. Odbywa się ono najczęściej za pomocą komunikatów (sygnałów) werbalnych, mających w procesie nauczania i wychowania wyraźną przewagę nad komunikowaniem się środkami pozajęzykowymi, jak: gestykulacja rąk, mimika twarzy. Nie należy jednak zapominać, iż każdemu niemal przekazowi werbalnemu towarzyszy pewien przekaz niewerbalny, stanowiący ważny punkt odniesienia w rozumieniu lub interpretowaniu odbieranych od nadawcy komunikatów werbalnych. Nieobojętne także dla recepcji treści lekcji przekazywanych uczniom w formie słownej ma panująca w tym czasie atmosfera w klasie. Wszystko to posiada pewną nieuświadomioną zawartość znaczeniową, tworzącą pewien kontekst sytuacyjny, zabarwiający, a niekiedy nawet zdecydowanie zniekształcający przekazywane uczniom treści. Podobny wpływ na sposób rozumienia przez nauczyciela wypowiedzi słownych uczniów mają ich przekazy i reakcje niewerbalne.

W procesie porozumiewania się nadawca nie zawsze więc uświadamia sobie, jak naprawdę jest odbierany przez swego odbiorcę. Niedomówienia tego typu zdarzają się zwłaszcza w porozumiewaniu się między nauczycielem a uczniami nieprzystosowanymi społecznie. Co więcej, mogą prowadzić do pogłębiania już istniejących trudności wychowawczych. Niejednokrotnie też nauczyciel może doznać przykrego rozczarowania z powodu nieadekwatnego do jego oczekiwań sposobu reagowania uczniów na przekazany im komunikat. Sytuację taką ilustruje następujący przykład: oto nauczyciel pragnie omówić z uczniami szczegóły zaplanowanej wcześniej wycieczki łącznie z wysondowaniem życzeń uczniów w tym zakresie. Dlatego najpierw przekazuje uczniom własny projekt wycieczki, tj. wyznacza jej trasę, określa miejsce i czas zbiórki, wyszczególnia rzeczy, które warto by zabrać ze sobą. Następnie „pełen dobrej woli” prosi klasę o zgłaszanie własnych propozycji. „Wiedząc, te uczniowie byli bardzo zainteresowani możliwością odbycia wspólnej wyprawy i dużo

na ten temat między sobą rozmawiali, dziwi się, że nikt nie zabiera głosu. Nie zdaje sobie sprawy, że swój projekt przedstawił, używając autorytatywnego tonu i takich sformułowań, które mogły być odebrane jako podjęcie przez nauczyciela już ostatecznej decyzji w tej sprawie. Nie domyślając się takiego odbioru, i irytując się biernością klasy, pogłębia nieporozumienie, mówiąc: No i co, nawet w takiej sprawie nikt z was nie ruszy głową?” (Rylke H. i Klimowicz G., 1983, s. 19 i n.). Informacja ta — w przekonaniu nauczyciela — miała zachęcić uczniów do mówienia. Tymczasem zirytowała ićh jeszcze bardziej, ponieważ ton głosu nauczyciela i sposób wyrażania swych odczuć oznaczały dla uczniów jego nieprzezwyciężoną do nich niechęć i niczym nieuzasadnione uprzedzenie.

Komunikowanie się jest zatem zjawiskiem bardziej złożonym niż wydawać się to może na pierwszy rzut oka. Pomijając nakładanie się komunikatów werbalnych i niewerbalnych oraz wszystkie inne składniki sytuacyjnego kontekstu porozumiewania się, np. zaplecze kulturowe nadawcy i odbiorcy, różne okoliczności, warunki, nastawienie emocjonalne osób porozumiewających się, warto uświadomić sobie ponadto, iż udział w procesie komunikowania wymaga wykonywania takich czynności, jak:

—    zakodowanie własnych przekazów (myśli, uczuć, intencji, ■ pragnień), polegające na wewnętrznym przygotowaniu tego, co

ma być zakomunikowane nadawcy;

—    wytworzenie przekazów, czyli „wykonywanie odpowiednich ruchów aparatem głosowym, rękoma, mięśniami twarzy, które tworzą sygnały dostępne dla innych ludzi”;

—    przyjęcie przekazów od nadawcy poprzez słuchanie lub czytanie przkazywanych sygnałów werbalnych, albo słuchanie i postrzeganie sygnałów niewerbalnych czy też odczuwanie jego dotknięć itp.;

—    rozkodowanie przekazów polegające „na odczytaniu treści zawartych w sygnałach odbieranych poprzez bodźce dźwiękowe, wizualne, dotykowe”, a więc na przekształcaniu zewnętrznych sygnałów w ściśle określone informacje (Mellibruda J., 1977, s. 148 i n.).

Niezbędnym warunkiem normalnego procesu komunikacji zarówno w formie werbalnej, jak i niewerbalnej jest wzajemne

103