75182 z motylem w tle4

L Borecka, Z motylem w tle

Konkretyzacja i racjonalizacja lęku dokonuje się przez pokazanie dziecku, jakie przedmioty, osoby, sytuacje ten lęk wywołują, dostarczenie wiedzy o nim oraz udzielenie wskazówek, co i jak należy robić w sytuacji lękowej. Uświadomienie przyczyn i skutków wpływa na racjonalne działanie, sprzyja nieuleganiu panice. Dziecko zdobywa wiedzę o nowych, nieznanych mu wzorach zachowań, które umożliwiają mu radzenie sobie w trudnej sytuacji.

Wzmacnianie poczucia wartości dziecka dokonuje się dzięki pozytywnemu myśleniu o sobie, swoich możliwościach, odbieraniu akceptacji, zrozumienia. Przeżywając treść bajki dziecko dowiaduje się o swoich zaletach, mocnych stronach, o tym, że ma ono siłę, moc zmieniania sytuacji. Po zrozumieniu bajki może poczuć się bezpieczne, ważne, kochane. Dzięki temu może podnieść swoją samoocenę.

Natomiast nauczenie się pozytywnego myślenia o sobie i swoich możliwościach prowadzi do podejmowania skutecznych działań, radzenia sobie w trudnych sytuacjach, pozwala na zmniejszenie lęku. Od tego, co dziecko myśli o sobie, ludziach i rzeczywistości zależy, jaką przyjmie postawę: bierną, lękową czy też odważną - traktującą problemy jako wyzwania, ciekawą świata, nowych doświadczeń, przezwyciężającą swe słabości. Zmiana myślenia na pozytywne prowadzi do zmiany w odczuwaniu, w zachowaniu i powoduje redukcję lęku.

Oddziaływanie na dziecko przez łączenie bodźców lękotwórczych z przyjemnymi emocjami prowadzi do tego, że wyobraża sobie ono bodźce uprzednio wywołujące lęk bez doznawania samego strachu. Umiejętność tą dziecko przenosi później na realne sytuacje życiowe.

Realizacja tych zadań jest możliwa przede wszystkim dzięki mechanizmowi naśladownictwa i modelowaniu wzorca, jakim jest dla dziecka bohater bajki. Cechą charakterystyczną wszystkich bajek jest to, że ich bohaterowie wyposażeni są w cechy upodabniające ich do małego czytelnika (zbliżony wiek, podobna sytuacja), dzięki czemu może nastąpić „przeniesienie" doświadczeń bohatera na dziecko¹. Umożliwia to przechodzenie dziecka od zdania: „On jest jak ja" lub „Ja jestem jak on" przez „Ja czuję tak samo jak on" do: „Ja mogę to zrobić właśnie tak jak on to zrobił" albo „Ja mogę to także zrobić". Ostatnim krokiem jest: „Zobacz, jak ja to zrobiłem"².

Dzięki temu procesowi dziecko może otrzymać zastępcze wzmocnienie poczucia własnej wartości, utrwala skuteczne sposoby działania, myśli pozytywnie. Mechanizm naśladownictwa, czyli uczenia się przez ob-

serwację, oraz utożsamianie się z głównym bohaterem jest podstawowym mechanizmem oddziaływania bajki na dziecko.

Utożsamianie się z bohaterem bajki powoduje, że dziecko może przyjmować jego sposób widzenia i sposób zachowania. Może też akceptować i przyjmować za własne jego poglądy. Wzmacnia to wiarę dziecka we własne siły, umożliwia zbudowanie pozytywnego obrazu siebie, zmniejszenie lęku oraz zastępcze zaspokojenie potrzeb psychicznych i uzyskanie dobrego samopoczucia.

Czynnikami, które sprzyjają temu procesowi, są:

® wzory zachowań, które są dziecku nieznane,

® podatność dziecka na wzory,

• oddziaływanie na zmysł słuchu (a nie wzroku) co powoduje, że dziecko jest w stanie bardziej upodobnić się do bohatera, który staje się jego wyobrażeniową kreacją,

® podobieństwo bohatera do dziecka,

® podobieństwo sytuacji, w jakiej znajduje się bohater, do znanej dziecku z autopsji.

Lista lektur, prowadzących ku twórczej, indywidualnej działalności dziecka w procesie kształtowania własnej osobowości, jest wystarczająco długa, aby każdy rodzic i nauczyciel znaleźli utwór odpowiadający danej sytuacji terapeutycznej³.

1.1. BAJKI PRZECIWKO LĘKOM

Ciemność, burza, dzikie bestie, duchy, osamotnienie - to tylko niektóre czynniki, wywołujące u dziecka niepokój. Jeśli niepokój ten jest doznaniem silnym to zwykle prowadzi do zahamowania lub wzmożenia aktywności. Dziecko staje się bierne, apatyczne lub nadmiernie pobudzone, chaotyczne w działaniu, co negatywnie wpływa na radzenie sobie w różnych sytuacjach. Lęk uniemożliwia skupienie się na zadaniu, problemie, a przez to obniża sprawność intelektualną. Dziecko jest skupione tylko na przykrych bodźcach, dlatego też działa mniej sprawnie, a w szkole uzyskuje gorsze wyniki w nauce⁴.

Przeżywany przez dziecko lęk może być uświadamiany jako przedmiotowy albo sytuacyjny. Wówczas dziecko podejmuje określone metody walki z nim. Nieraz natrętne myśli lękowe zmuszają je do konkretnych czynności, np. częstego mycia rąk albo omijania przerw w płytach chodni-

73

1

   M. Molicka, Bajki..., op. cit., s. 43.

2

   E. Tomasik, Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej, Warszawa 1994, s. 18.

3

M. Molicka, op. cit., s. 44.

4

^s Ibidem, s. 9.