78761 P5090074

$    WSTĘP

ła głos we wszystkich naj żywotniej szych kwestiach społecznych; pisała o emancypacji kobiet {Kilka słów o kobietach, 1870), o problemach asymilacyjnych ludności żydowskiej (O Żydach i kwestii żydowskiej, 1882), o istocie patriotyzmu {Patriotyzm i kosmopolityzm, 1880), o opuszczaniu Polski i osiedlaniu się za granicą ludzi utalentowanych {Emigracja zdolności, 1899). Nie zawsze umiała zachować w tych tekstach obiektywizm i umiar. Jak słusznie pisał Stanisław Brzozowski, Orzeszkowa bywała niesprawiedliwa, gdy ponosiły ją nerwy, gdy czuła, że rzeczywistość nie dorasta do marzeń albo „wyłamuje się spod władzy starych form”.¹ Nikt jednak nie mógłby odmówić jej wiedzy i szlachetności, która wolna była od wszelkich partykularyzmów, koteryj-nych uwikłań i uprzedzeń.

W skomplikowanej sytuacji narodu bez państwa pisarstwo Orzeszkowej pełniło funkcje, które gdzie indziej, w krajach „normalnych”, dzielą pomiędzy sobą szkoły, instytucje publiczne, rządy i kościoły. Jej książki uczyły pożądanych postaw społecznych, sprzyjały krystalizacji patriotycznych uczuć; były solidną porcją wiedzy wypracowanej w integralnym związku bądź też w subtelnej polemice z nauką europejską - teoriami Comte’a, Vogta, Moleschotta, Buckle’a, Spencera, Renana, Ruskina, Lwa Tołstoja.    6*_

Orzeszkowa zmieniała się. Jej poczucie solidarności z doktrynami pozytywistycznego scjentyzmu z czasem słabłojna rzecz filozofii idealistycznej, podbudowanej silnie^ mysTąefycżńą. Była to ewolucja, a nie zerwanie. Ceniąc wiedzę i postęp materialny, Orzeszkowa widziała potrzebę doskonalenia moralnego, z wiedzą i postępem nietożsame-go. Nie ograniczała też swego pola widzenia do kwestii opisywanych zracjonalizowanym językiem. Przeciwnie, coraz mocniej intrygowało ją to, co wychodziło poza kwestie rozstrzygalne przez rozum. Dociekała tajemnicy wiary i roli cierpienia w życiu jednostki i w egzystencji narodu. Nie zrywając całkowicie z pozytywistycznymi założeniami, czuła się duchową spadkobierczynią dziedzictwa romantyków. Była zaiste nie tylko „młodszą siostrą Mickiewicza”, jak się wyraził Brzozowski², ale także młodszą siostrą Krasińskiego, któremu poświęcała pisane u progu starości artykuły i wykłady.

Spośród innych filozofów i myślicieli akceptowała przede wszystkim tych, którzy - jak na przykład Ernest Renan czy John Ruskin -

X. ORZESZKÓW

pozostawał tami doktr etyckiego j ju. Brak s wywodu, e zontów, kto tematyczn Można języka i pi Przeszła c woman. a Orzeszkom skiej, nie W oddalę; cjonalnej równać ni lesławem pozytywii o najwięi czem wyj najwybit: Nieb; nia i to i skazały ] ambitne; społeczn nie wybi z drugirr myśli i e wrogami stach — s ści, krył decyzje i modelow Włiśt dziej zau

a!

Może tyzm j A Mec

1

   St. Brzozowski, Eliza Orzeszkowa, w: Współczesna powieść i krytyka, wstęp T. Burek, Kraków-Wrocław 1984, s. 106.

2

   Tamże, s. 109.