DSC00269 (15)

VI wstęp

różnego rodzaju twórczości literackiej, język znany warstwie ludzi u^bztałcomch we wszystkich krajach Europy. Łacina, dysponująca obfitym zasobem wzorców literackich, bogata leksykalnie, sprawna gramatycznie, mogła spełniać te zadania, do których początkowo niezdolne były słabo rozwinięte języki ludowe, wemakułame^:. W polskim piśmiennictwie zdecydowana przewaga łaciny utrzymała się od pierwszych tekstów zanotowanych u schyłku X w. aż po stulecie XV, w którym dopiero język polski zaczął być bardziej widoczny w dorobku naszych twórców.

Pierwsze łacińskie utwory wierszowane w Polsce (epigrafy) powstały już na początku XI w., od XIII stulecia nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej (głównie ku czci lokalnych patronów), pojawiło się też sporo wierszy' okolicznościowych, natomiast w XV w. obok poezji religijnej umocnił się nurt świecki, związany ze środowiskiem dworskim oraz uniwersyteckim ³. Trudniej jest wyznaczyć granicę końcową dla poezji średniowiecznej, można jednak wskazać teksty' łacińskie z pierwszych dziesięcioleci XVI w., które jeszcze wyraźnie realizują tendencje wieków średnich.

W średniowieczu najczęściej identyfikowano poezję ze sztuką wierszowania (ars versificandi), jej wartość mierzono przestrzeganiem reguł, tak więc to forma decydowała o poetyckości utworu i dlatego wśród tekstów’ z tego okresu znajdziemy i takie, które tematycznie niezbyt kojarzą się z poezją, jak na przykład epigrafy, czyli napisy ryte na przedmiotach, wierszowane traktaty medyczne bądź gramatyczne czy też rymowane kroniki. Zanim więc przyjrzymy się różnym utworom i gatunkom uprawianym w ramach poezji połsko-łacińskiej, warto bliżej poznać istotę tej poezji.

¹ Por. M. Piez i a. Wstęp [do:] Najstarsza poezja polsko-łaciń-ska (do pokrwy XVI wieku), Bibl. Nar., S. 1, nr 141, Wrocław 1952, s.IV-V.

⁵ Por.T.Michałowska,Średniowiecze,Warszawa 1995,s.38-40.

POEZJA ŁACIŃSKA W ŚREDNIOWIECZU

Wraz z językiem łacińskim średniowiecze odziedziczyło po starożytności poezję oraz obowiązujące zasady jej tworzenia. Jednak z czasem poezja ta marniała, ulegała zwyrodnieniu, a równocześnie zacierały się istotne dla wiersza antycznego reguły wersyfikacyjne. Zmiany wywoływał również rozwój języka łacińskiego, który w średniowieczu był właściwie językiem żywym i na przykład dostosowywał się do potrzeb literatury chrześcijańskiej, do zadań, jakie stawiał przed nim Kościół.

W poezji rzymskiej istotne dla wiersza było zjawisko rytmu, uzyskiwane dzięki regularnemu następowaniu po sobie określonych układów zgłosek długich i krótkich (poczucie różnej długości sylab to tzw. i 1 o c z a s). Tymczasem w wyniku coraz powszechniejszego używania łaciny przez ludzi z prowincji Imperium Romanum, ludzi, którzy w języku ojczystym posługiwali się akcentem wyrazowym, już w III i IV w. po Chr. ilo-czas zanika w języku łacińskim. Równocześnie dotychczasowy akcent muzyczny, polegający na wymawianiu zgłoski akcentowanej wyższym tonem (recytacja wierszy przypominała śpiew), zostaje zastąpiony akcentem wydechowym, czyli głośniejszym artykułowaniem akcentowanej sylaby. Zmiany te prowadziły do ukształtowania się nowych zasad poetyckich, ale ponieważ w dalszym ciągu powstawały też mniej lub bardziej poprawne wiersze iloczasowe, można wyróżnić w średniowieczu dwa, rozwijające się obok siebie, systemy wersyfikacyjne'.

¹ Dokładniej rozwój form poezji średniowiecznej omawia H. Myśliwiec, Zarys wersyfikacji łacińskiej średniowiecza [w:] Metryka grecka i łacińska, red. M. Dłuska i W. Strzelecki, Wrocław 1959 s. 140-185.