skanowanie0003

WSTĘP

8    . • C? ^

ła głos we wszystkich najżywotniejszych kwestiach społecznych; pi-sała o emancypacji kobiet (Kilka słów o kobietach, 1870), o problemach asymilacyjnych ludności żydowskiej (Ó Żydach i kwestii żydowskiej, 1882), o istocie patriotyzmu (Patriotyzm i kosmopolityzm, 1880), o opuszczaniu Polski i osiedlaniu się za granicą, ludzi utalentowanych (Emigracja zdolności, 1899). Nie zawsze umiała zachować w tych tekstach obiektywizm i umiar. Jak słusznie pisał Stanisław Brzozowski, Orzeszkowa bywała niesprawiedliwa, gdy ponosiły jąnerwy, gdy czuła, że rzeczywistość nie dorasta do marzeń albo „wyłamuje się spod władzy starych form”.¹ Nikt jednak nie mógłby odmówić jej Wiedzy i szlachetności, która wolna była od wszelkich-partykularyzrhów, koteryj-nych uwikłań i uprzedzeń.

W skomplikowanej sytuacji narodu bez państwa pisarstwo Orzeszkowej pełniło funkcje, które gdzie indziej, w krajach „normalnych”, dzielą pomiędzy sobą szkoły, instytucje publiczne, rządy i kościoły. Jej książki uczyły pożądanych postaw społecznych, sprzyjały krystalizacji patriotycznych uczuć; były solidną porcją wiedzy wypracowanej w. integralnym związku bądź też w subtelnej polemice z nauką europejską — teoriami Comte’a, Vogta, Moleschotta, Buckle’a, Spencera, Renaną, Ruskina, Lwa Tołstoja.

Orzeszkowa zmieniała się. Jej poczucie solidarności z doktrynami pozytywistycznego scjentyzmu z czasem słabło na rzecz filozofii idealistycznej, podbudowanej silnie myślą etyczną. Była to ewolucja, a nie zerwanie. Ceniąc wiedzę i postęp materialny, Orzeszkowa widziała potrzebę doskonalenia moralnego, z wiedzą i postępem nietożsame-go. Nie ograniczała też swego pola widzenia do kwestii opisywanych zracjonalizowanym językiem. Przeciwnie, coraz mocniej intrygowało ją to, co wychodziło poza kwestie rozstrzygalne przez rozum. Dociekała tajemnicy wiary i roli cierpienia w życia jednostki i w egzystencji narodu. Nie zrywając całkowicie z pozytywistycznymi założeniami, czuła się duchową spadkobierczynią dziedzictwa romantyków. Była zaiste nie tylko „młodszą siostrą Mickiewicza”, jak się wyraził Brzozowski², ale także młodszą siostrą Krasińskiego, któremu poświęcała pisane u progu starości artykuły i wykłady.

Spośród innych filozofów i myślicieli akceptowała przede wszystkim tych, którzy - jak na przykład Ernest Renan czy John Ruskin -^pozostawali eklektykami, łącząc pozytywistyczne inspiracje z elemen-|Kami doktryn idealistycznych, a ścisłość umysłu z umiejętnością po-H^tyckiego pisania. Sama Orzeszkowa była autorką podobnego pokro-, §u. Brak systematycznych studiów filozoficznych tonowała logiką ijlwywodu. a niedostatek intelektualnego rygoru - rozległością-hory-

I-®* zontów, które budziły czasem w odbiorcy silniejsze inspiracje niż systematyczny wykład.

Można pisarstwa Orzeszkowej nie lubić za pewien anachronizm języka i propagowanych postaw, ale trudno nie cenić samej autorki. Przeszła óna drogę godną podziwu. Należała do gatunku self-made wotnan, a był to gatunek nieporównanie rzadszy niż selfinafffmdh. Orzeszkowa poddała swoje życie rygorom pracy intelektualnej i pisarskiej, nie odstępując ani na moment od powziętego planu działania. W oddaleniu od stolic europejskich, w tym także Warszawy, w prowincjonalnej samotni, w zasadzie nie opuszczając Grodna, potrafiła dorównać najwybitniejszym umysłom swego czasu. Stanowiąc wraz z Bolesławem Prusem i Henrykiem Sienkiewiczem „wielką trójcę” pisarzy pozytywistycznych, reprezentowała w tym gronie osobowość pisarską o riajwięksżych zasobach intelektualnych. Przegrywając z Sienkiewiczem wyścig do Nagrody Nobla, nie przestawała być w owym czasie najwybitniejszym polskim kandydatem do tego zaszczytu.

Nie była wolna od wad i ograniczeń. Żyła w warunkach zagrożenia i to nie'tylko ze strony władz rosyjskich, które między innymi skazały pisarkę na wieloletni areszt domowy za próbę prowadzenia ambitnego wydawnictwa. Czuła również zagrożenie ze strony elit I społecznych, katolickich, konserwatywnych i mieszczańskich, które £ nie wybaczały samotnej niezamężnej kobiecie (formalny związek i z drugim mężem, Stanisławem Nahorskim, trwał krótko) swobody I myśli i czynów. Broniąc się przed faktycznymi i wyimaginowanymi wrogami, budowała Orzeszkowa - na przykład w areyciekawych li-j. , stach - spiżowy pomnik własnej osoby. Nie ujawniała żadnych słabo-I ści, kryła nieudane życie uczuciowe, uzasadniała wszystkie swoje ]; decyzje i wybory racjami patriotycznymi lub społecznymi. Wyraźnie | modelowała własną biografię na wzór hasła w encyklopedii.

W liście *do Aurelego Drogoszewskiego, jednego ze swych nąjbar-j dziej zaufanych korespondentów, pisała wiosną 1903 roku z patosem:

r    A czymże mogłam służyć? Tylko myślą i słowem, bo to tylko miałam.

Może być, że myśl o tej służbie, piekąca i nieustanna, psuła nieraz artyzm piśm moich, ale odpędzać jej od pióra nie mogłam i nie chciałam. !    . A kiedy wnikałam, jak tylko wzrok sięgał, w głębie społecznej Psychy,

1

   St. Brzozowski, Eliza Orzeszkowa, w: Współczesna powieść i krytyka, wstęp T. Burek, Kraków-Wrocław 1984, s. 106.

2

   Tamże, s. 109.    •