80639 IMG781

w kręgu filozofów i psychoanalityków zaangażowanych w działalność społeczno-polityczną oraz w naprawę ówczesnego społeczeństwa. Do sporów tych dołączali także Theodor Adorno oraz Jurgen Habermas.

Herbert Marcuse, podobnie jak jego koledzy, był filozofem wywodzącym się z kręgu Szkoły Frankfurckiej i stał się ideologicznym przywódcą hipisowskich ruchów młodzieżowych w Kalifornii 1968 roku. Swój ideowy manifest, połączenie rewolucyjnej filozofii „krytycznej krytyki” ze specyficzną wykładnią Freudowskiej teorii libido, zawarł on w książce Eros i cywilizacja. Jego wykładnia poglądów Freuda, a wręcz własna ich transformacja, na długie lata stała się pożywką dla polemiki, jaka wywiązała się między nim a Frommem. Dodatkowo w spór ten została pośrednio włączona osoba Wilhelma Reicha.

Wspomniana praca Marcusego, na którą w swej polemice powołuje się Fromm, ma niezmiernie dyskursywną strukturę i wiele rozbudowanych poziomów teoretycznej abstrakcji, dopuszczając wiele różnych interpretacji. Ale z pewnością Czytelnicy mogą wywieść z tego dzieła jedną konkluzję; tę mianowicie, że wyzwoleniu politycznemu, jeśli jego skutkiem ma być trwała transformacja społeczeństwa oraz nadanie mu optymalnych i nieskrępowanych form wyrazu, musi towarzyszyć rewolucja seksualna. Książka ta wzbudziła we Frommie niesmak.

Rewizja psychoanalizy zawiera także uznanie wyrażone przez Fromma dla wkładu i zasług Wilhelma Reicha w rozwój psychoanalitycznej psychoterapii oraz nowej humanistycznej seksuologii. Chociaż w innej swojej pracy¹ Fromm określa Reicha mianem „seksualnego anarchisty”, to zarazem odnotowuje, że wraz z wiekiem Reich traktował wszelkie nawoływania do seksualnej rewolucji, w tym apele Marcusego. z dużą dozą sceptycyzmu.

Niewątpliwie istnieją duże podobieństwa w teoriach wymienionych tutaj przedstawicieli nauk społecznych o zdecydowanie psychoanalitycznej orientacji, jednakże - na co zwrócił uwagę sam Fromm - jego własne poglądy i poglądy Reicha były bardziej do siebie zbliżone, niż były sobie bliskie poglądy Reicha i Marcusego. Fromm koncentruje się w dużym stopniu na problematyce dojrzałej i produktywnej genitalności. a nie - jak Marcuse - na preedypalnych formach perwersji, wprzęgniętych na dodatek w dzieło rewolucyjnych przeobrażeń społecznych.

W historycznym zapisie sporu Czytelnik nie napotka prawdopodobnie trudności w pełnym uchwyceniu tego. co Fromm miał na myśli, zarzucając Marcusemu nieuczciwe posłużenie się ideami Freuda dla chwilowych politycznych i propagandowych korzyści.

Inaczej natomiast może przedstawiać się sprawa z pełnym zrozumieniem istoty psychospołecznych i metodologicznych założeń Fromma, formułowanych

przez niego wprost i czynionych przez niego implicite w Rewizji psychoanalizy. Wymagają one szerszego wyjaśnienia.

By lepiej zrozumieć teorie Fromma, szczególnie koncepcje objaśniające wzajemne relacje pomiędzy jednostką a społeczeństwem, należy uchwycić istotę bodajże najważniejszej kategorii jego analitycznej psychologii - pojęcia nieświadomości społecznej.

Podobnie jak zjawisko nieświadomości w ogóle jest punktem ogniskowym psychoanalizy, tak opis roli i wpływu nieświadomości społecznej na strukturę społeczeństwa stanowi najważniejszy teoretyczny i badawczy wymiar pracy Fromma.

Aby rzucić pewne światło na genezę tej dokonanej przez Fromma społecznej wykładni psychoanalizy, należy cofnąć się do wczesnego okresu jego naukowego rozwoju: do drugiej połowy lat 20. i 30. XX wieku, kiedy to zostały położone podwaliny pod trwające później przez całe życie zainteresowania i prowadzone badania naukowe.

Konieczność głębszego zrozumienia struktur teoretycznych oraz kategorii i pojęć występujących w Rewizji psychoanalizy wymaga przypomnienia najważniejszych momentów jego naukowej biografii.

Studiując naukowy dorobek Fromma, stwierdzamy różnorodność oraz szerokość jego zainteresowań i poszukiwań. W roku 1919 Fromm rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Frankfurckim. Ponieważ nie satysfakcjonowały go one w pełni, w 1920 roku wyjechał na Uniwersytet do Heidelbergu, by studiować socjologię u Alfreda Webera (brata Maxa Webera), filozofię u Heinricha Rickerta. a psychologię u Karla Jaspersa.

W wieku 22 lat napisał dysertację doktorską pt. Korelacja pomiędzy strukturą społeczną a ideą religijną zarządzającą tą strukturą wśród Żydów z Diaspory². Patronujący jego doktoratowi Alfred Weber był podziwiany i postrzegany przez Fromma jako człowiek o wielkiej intelektualnej mocy. niezwykle zintegrowany wewnętrznie i żywiący silne polityczne przekonanie dla sprawy wolności³.

Od samego początku zainteresowania socjologiczne miały u Fromma charakter socjologiczno-psychologiczny i skupiały się na badaniu ważnego problemu, a mianowicie starał się on odkryć i wskazać czynniki, powody i siły społeczne, które sprawiają, że człowiek myśli, czuje i zachowuje się w zuniformizowany sposób.

Innym ważnym wydarzeniem w życiu intelektualnym Fromma przed 1930 rokiem było zapoznanie się i studiowanie Prawa macierzystego Johanna Jakoba

111

1

' E. Fromm. Creatness and Limitation of Freud's Thought. New York 1980.

2

   E. Fromm. Dos judishe Gesetz. Ein Beitrag zur Soziologie des Diasporajudentums. Weinheim und Basel 1989.

3

   G. Khoury. E. Fromm: du Talmud a Freud. „Le Monde Dimanche". Paris (21.10.1979).