293014408

dydaktyczne z działalnością społeczną i polityczną. Współpracował z wybitnym politykiem, gubernatorem R. M. La Folleteem, wdrażając programy doskonalenia stanowej polityki ochrony praw konsumenta, doskonalenia systemu finansowego i łagodzenia konfliktów między światem kapitału i pracy. Przez kilka lat Commons i jego studenci przeanalizowali ogromny materiał zawarty w orzeczeniach sądów zamykających sprawy związane z konfliktami pracy. Fundamentalne publikacje na ten temat zaświadczają, że stał się on wybitnym przedstawicielem ekonomiki pracy i ekspertem w polityce społeczno-gospodarczej, zwłaszcza w zakresie negocjacji i realizacji kontraktów najmu.

Podstawowy wkład Commonsa do amerykańskiej ekonomiki instytucjonalnej znajduje się w trzech obszernych książkach. Pierwsza, Podstawy prawne kapitalizmu (Legał Foundations of Capitalism) ukazała się w 1924 r. i jest sugestywnym wykładem więzi nauki prawa z ekonomią. Drugą autor opublikował w 1934 r. już po przejściu na emeryturę i w tytule wyróżnił wreszcie nazwę powstającej dyscypliny nauk ekonomicznych, a mianowicie -Ekonomika instytucjonalna: jej miejsce w ekonomii politycznej. Dopiero po śmierci Commonsa opublikowano w 1950 r. jego trzecie wielkie dzieło - Ekonomikę działania kolektywnego (The Economics of Collective Actiori). Dla lepszego zapoznania się z oryginalnym ujęciem treści ekonomiki instytucjonalnej konieczne jest przypomnienie kilku najważniejszych tez zawartych w tych dziełach.

We wstępie do Podstaw prawnych kapitalizmu Commons pisał: Celem tej książki jest opracowanie ewolucyjnej i behawiorystycznej, czy raczej wolicjonalnej teorii wartości, opowiadając się tym samym po stronie tych, którzy zerwali z tradycją psychologii hedonistycznej, dotychczas tak silnie oddziałującej na nauki prawne i ekonomiczne¹. Commons, w odróżnieniu od Veblena, korzystał w pełni ze zdobyczy psychologii behawioralnej, która odrzuciła subiektywną metodę introspekcji (obserwacji samego siebie) na rzecz analizy dających się obserwować zachowań ludzi. Ten nurt psychologii był bliski amerykańskiemu pragmatyzmowi i ułatwiał Commonsowi rozwijać całościowo ujętą doktrynę ekonomiczną. Gospodarka jest, według niego, z jednej strony - stosunkiem człowieka do przyrody, a więc relacją techniczną, ilościową; a z drugiej strony - stosunkiem człowieka do człowieka, przeto ma wymiar jakościowy. Można mówić o dwóch układach -gospodarki technicznej (engineering economy) i gospodarki biznesu (business economy). Dla określenia całości (dzisiaj chyba określilibyśmy to jako system) Commons wprowadził pojęcie układ działający (going concern). Rozwój tych układów opiera się na regułach działania (workingrules), które opracowuje i wdraża Sąd Najwyższy państwa.

Podstawowe kategorie nauki ekonomii kształtowały się, zdaniem Commonsa, pod przemożnym wpływem orzeczeń i interpretacji sądów. Taką sterowaną ewolucję przechodziło pojęcie własności - od posiadania przedmiotów fizycznych z ich wartością użytkową, do nieuchwytnego aktywu, niematerialnego, ale mającego wartość rynkową, opartą na oczekiwaniach podmiotów gospodarki. Ewolucja przekształceń układów działających występuje bardzo wyraźnie w orzeczeniach sądowych dotyczących konfliktów rodzących się podczas zawierania i realizacji transakcji. Współczesna ekonomika instytucjonalna umieściła teorię kosztów transakcji na poczesnym miejscu, wskazując na prekursorski charakter koncepcji Commonsa. Przytoczę jego kilka tez.

Transakcja jest godna obserwacji naukowej, jako wyraz woli ludzkiej, związany z wyborem w warunkach ograniczeń i w zgodzie z roboczym układem reguł działającego układu. Transakcje można definiować od strony jakościowej, uwzględniając psychologię, zwłaszcza intencje stron, albo od strony ilościowej, kalkulując nakłady materialne i czynniki współtworzące stopień siły oddziaływania stron. Oryginalne podejście zastosował Commons określając elementarny model transakcji. Zamiast tradycyjnie opisywanego układu: jeden

13

1

J. R. Commons, Legat Foundations of Capitalism, University of Wisconsin Press, Madison 1957, s. VII.