84892 obraz7

Wszystkowidzenie Janusa — czy to w aspekcie ostrożnej rozwagi ¹², czy znajomości wszystkich rzeczy przeszłych i przyszłych ¹³ (wszechwiedza) — wiąże się z jego dwutwarzowością ¹⁴, gdyż dwie twarze Janusa pozwalają mu patrzeć w przód i w tył¹⁵, w dwóch przeciwnych kierunkach, czyli właściwie wszędzie. Z drugiej znów strony dwutwarzowość, zgodnie z rozpowszechnionym poglądem, że Janus był bogiem drzwi w postaci ianitora, czyli odźwiernego ¹⁶ (G. Wissowa, W. W. Fowler i wielu innych), byłaby tylko odbiciem owej funkcji Janusa, bo przecież to drzwi mają z natury rzeczy dwie twarze, zewnętrzną i wewnętrzną:

omnis habet geminas, hinc atque hinc, ianua frontes

e ąuibus haec populum spectat, at illa larem.

Owid., Fasti, 1.135—6

Ale czy rzeczywiście, od samego początku, Janus jest bóstwem wrót, ianua? W Grecji Apollo (thyraios, propylaios)¹⁷, Hekate (prothyraia, propylaia), Hermes (thyraios, propylaios, stropheus) sprawowali opiekę nad drzwiami, choć nie były to z natury swej bóstwa wrót. Tak samo, jeśli chodzi o Janusa, nie można wykluczyć, że dwie twarze były cechą wtórną, związaną z dwiema stronami drzwi, Janus zaś nie był wcale personifikacją drzwi. Istnieje pewna wskazówka lingwistyczna, którą należy wziąć pod uwagę, a mianowicie: językowo to nie ianus wywodzi się od ianua, lecz ianua od ianus. Toteż niektórzy uczeni¹⁸, mimo że zgodni z nurtem powszechnie przyjętej opinii, uważali jednak za słuszne sprostować ją w tym sensie, że Janus nie był pierwotnie bóstwem drzwi (ianua), lecz tego, co zwało się ianus i było, jak wyjaśnia Cycero, transitio pervia^ł9, czyli rodzajem ubitego chodnika, nad którym (jak to widać na płaskorzeźbach balustrady rostrów na Forum Romanum, gdzie ukazane są wyloty uliczek prowadzących na Forum)²⁰, przerzucone były belki od muru do muru przeciwległych budynków. Z tej prymitywnej konstrukcji rozwinął się następnie ianus w kształcie łuku (taki jak dwa iani po obu stronach porta Carmentalis²¹ albo jak złożony z dwóch łuków równoległych ianus geminus, albo ianus ąuirinus (porta ianualis u Warrona, między Forum Romanum a Forum Iulii, u wylotu Argiletum)²², następnie przekształcony w budynek czworokątny²³ z umieszczonym wewnątrz posągiem

Janusa²⁴, z dwojgiem drzwi, które zamykano w czasie pokoju, a otwierano na czas wojny ²⁵.

Jeśli nie liczyć tych poszczególnych przekształceń architektonicznych²⁶, ianus w swojej elementarnej, pierwotnej strukturze nie ma w ogóle twarzy. Dlatego dwutwarzowość Janusa nie da się powiązać z pierwotną funkcją tego boga jako strażnika ianus. A zatem dwutwarzowość nie jest pierwotną cechą Janusa, lecz jego cechą wtórną, związaną z ianua, drzwiami domu, specyficzną domową, transitio pervia²⁷.

Pierwotnym charakterem bóstwa strzegącego ianus czy ianua dałoby się łatwo, zgodnie z panującym poglądem, wytłumaczyć charakter Janusa jako boga początku²⁸. „Bóstwo ianus — mówi się — czyli przejścia z jednego miejsca w inne, może łatwo stać się bogiem przechodzenia z jednego czasu w inny” ²⁹. Dla mnie taka transpozycja z płaszczyzny przestrzennej na płaszczyznę czasu nie jest bynajmniej oczywista. Przejście, transitio, to pojęcie dwuznaczne, początek, initium — jednoznaczne. W przestrzeni kierunki można zmieniać dowolnie. Czas natomiast posuwa się w jednym tylko kierunku, i to nieodwołalnie. Przejście od początkowości przestrzennej do czasowej łatwiej się tłumaczy z punktu widzenia wrót, ianua: zapewne, i przez ianua można, jak przez ianus, przechodzić w obie strony; ale tylko wychodząc rankiem przez wrota z obejścia domowego na publiczną drogę rozpoczyna się dzień pracy ³⁰, a powrót wieczorem przez te same wrota oznacza koniec wszelkiej działalności publicznej. Wynikałoby stąd, że także i ten drugi ważny aspekt Janusa nie wywodzi się z pojęcia ianus, ale raczej z jego wtórnego przekształcenia w bóstwo ianua.

Pierwotny charakter Janusa uwydatnia się często w mitach (Janus, pierwszy król Lacjum, który zapoczątkował życie społeczne; Janus pierwszy budowniczy domów i świątyń i twórca religii; Janus, który pierwszy wybija monety, pierwszy rodziciel itd.)³¹, a także w myśli spekulatywnej (Janus jako upostaciowanie chaosu poprzedzającego kosmos)³²; znajduje to odbicie w rozmaitych zajęciach praktycznych, obyczajach i regułach postępowania w życiu publicznym Rzymian, zarówno religijnym, jak obywatelskim, w obrzędach i modlitwach, w kalendarzu i w systemie monetarnym.

161