85890 obraz8

24 Rytuały

zawsze przez samą definicją do pewnego sacrum, którego ukrytą obecność postaramy się ujawnić.

II. Tabu, zakazy, oczyszczenie

1. Znaczenie pojęcia „tabu”

Termin „tabu” pochodzi z Polinezji i został przywieziony przez kapitana Cooka z wypraw na Hawaje. Oznacza wszystko to, co zostało wycofane z ogólnego użytku, więc jest zabronione, nienaruszalne. Może dotyczyć przedmiotów, miejsc, czynów, osób lub zwierząt. Badania etnograficzne pokazują, że zakazy tego rodzaju istnieją we wszystkich znanych systemach religijnych w bardzo różnorodnych formach.

G. Frazer sporządził rodzaj spisu tabu: na pierwszym miejscu umieścił czyny tabu - zwłaszcza współżycie seksualne pomiędzy bliskimi krewnymi oraz z niektórymi obcymi, następnie zakazy spożywania pewnych potraw, napojów, resztek jedzenia. Dalej wymienił tabu dotyczące przywódców, królów, kobiet w czasie menstruacji i połogu, a także związane z wojnami, trupami i zabójcami. Wreszcie tabu dotyczące pewnych substancji i przedmiotów: żelazo, broń sieczna, szczątki ciał. W końcu słowa-tabu: imiona własne, nazwiska krewnych, zmarłych, imiona bogów...

Taka różnorodność i brak harmonii wśród tabu, zależne od grup społecznych, dowodziły, zdaniem pierwszych etnografów, niespójności pierwotnej myśli poprzedzającej rozwój religijności, najpierw politeistycznej, a następnie monoteistycznej. Jeszcze w Biblii znajdujemy liczne przykłady dziwnych zakazów, szczególnie w III księdze Mojżeszowej.

Jednak uważna analiza tabu pozwala na odnalezienie w nim sensu, a czasem systemowego porządku, pozornie niedorzecznego¹. Ich podstawowym celem jest ustanowienie i zapewnienie rozdziału między sacrum a profanum, miedzy czystym a nieczystym, a więc zapobieganie czynom świętokradczym wynikającym z pomieszania obu dziedzin. Chodzi także o zabezpieczenie przed utajonym zagrożeniem pojawiającym się w przypadku zachwiania równowagi, pogwałcenia reguł czy przekroczenia granic. Obawa przed ich naruszeniem, strach przed obcością pojawia się w momencie za-♦ |_t« Kim.i por/ądku naturalnego (cud, potwór, hybryda) lub zwyczajem . |'<» (morderstwo, kazirodztwo). Przedmioty czy osoby naruszali . ialhi są traktowane jako nieczyste. Należy ich unikać, a w razie mimowolnego kontaktu przystąpić do obrządu oczyszczenia.

\ ugielski etnolog Mary Douglas wskazuje na obsesją nieczystoś-«i Moi ej dowodzą archaiczne rytuały dotyczące wydzielin ludzkiego i _f\\ in/ącego ciała: krwi menstruacyjnej, mleka, moczu, plwociny,

,\ ,k lementów. Przekroczenie wstydliwych granic wnątrza i zewnę-ii;.ł może również symbolizować zmienne koleje losu grupy.

I Zakazy oddzielające

Istnieją one w zakresie przestrzenno-czasowym życia codziennemu i W miejscach kultu (świątynie, ołtarze) dostąp i rolą wtajemniczony li oraz wiernych ujmują szczegółowe systemy przepisów. Dni ..wolne”, przeznaczone bogom, i świąta, kiedy nikt nie może praco-w.ić, przeciwstawione są dniom „roboczym”. Tradycja ta siąga czadów starożytnego Rzymu.

Rozdział płci obowiązuje w wielu dziedzinach życia społecznego: pr/.y ceremoniach, przy odpoczynku, rodzaju zająć i ich podziale. W /yciu grupowym rządzi system hierarchii według rangi każdego /. członków. Te stare praktyki przetrwały w społeczeństwach tradycyjnych aż do naszych czasów, ujawniając sią np. w przypisaniu „miejsc” - w rekrutacji zawodowej, na ważnych przyjąciach.

Najbardziej znane prymitywne zakazy dotyczą życia seksualnego. Są one całkowite lub zależne od okoliczności. Endogamia (małżeństwo miądzy krewnymi lub członkami tego samego klanu), kazirodztwo, cudzołóstwo są surowo zabronione w wiąkszości znanych społeczeństw. Mamy także do czynienia z nakazem unikania nawet stosunków małżeńskich w wypadku zaangażowania sią grupy lub jednostki w ważne wydarzenie, którego rozwiązanie nie jest pewne (wojna, polowanie, zbiory). Poza licznymi teoriami na temat zakazu kazirodztwa ² istnieje powszechnie znana teoria dotycząca zakazów seksualnych. Według niej siła reguły społecznej, kóra nakazuje abstynencją, jest wiąksza od impulsów pożądania. Ten zaś, kto łamie regułę, staje sią nieczysty, popełnia świętokradztwo, łącząc w akcie intymnym odnoszącym sią do ciała, spermy i krwi to, co powinno

1

W odniesieniu do Księgi Kapłańskiej badania takie przeprowadziła Mary Douglas.

2

Zob. rozdz. IV.