86677 IMG 74

o

m HI

Ctftó 2, rozdział VIII

dane nic zawierają w sobie wszystkich wiad ’ do odkrycia prawdy potrzebnych, zadr**⁵*

wia

rozwiązane. Uwagę tę

EgB «k ■ _b

najpicrwicj by czynić należało a pr/ccię nigdy prawic jej nic czynimy. Przeto też V rozumujemy, bo hic wiemy, że nic mamy dosyć danych | dobrego rozumowania potrzebnych.

Gdybyśmy jednak postrzegali, że gdy mamy wszyst. kie wiadome do rozumowania potrzebne, wtedy mowa jasna i dokładna prowadzi nas prosto do znalezienia tego, czego szukamy, domyślilibyśmy się łatwo, że ich wszyst-kich nic mamy, wtedy gdy mowa nasza ciemna i pomieszana do niczego nas nic prowadzi. Staralibyśmy się wówczas lepiej mówić, abyśmy lepiej rozumować mogli, i poznalibyśmy, jak te dwie rzeczy jedna od drugiej ściśle zależą. Widzieliśmy świeżo, że nie masz nic prościejszcgo jak rozumowanie, ale wtedy gdy dane¹ zawierają w sobie wszystkie wiadome do odkrycia prawdy potrzebne. Da-mnnieśmy wyżej powiedzieli², że zadanie, które sobie obraliśmy⁸, jest łatwym do rozwiązania: bo sposób rozumowania zawsze jest jednaki; zgoła się on nic odmienia ani odmieniać może., odmienia się tylko za każdym nowym zadaniem przedmiot rozumowania. W najtrudniejszych równie jak w najłatwiejszych zadaniach zawsze od rzeczy wiadomych do niewiadomych postępować musimy. Trzeba więc, aby dane zawierały w sobie wszystkie wiadome do rozwiązania potrzebne; i kiedy je w sobie zawierają, nie zostanie nic więcej, tylko wymienić dane sposobem tak prostym, aby z największą, jaka być może, łatwością niewiadome oddzielić się mogły.

¹ W 11 i III wyd.: „wtedy, kiedy dane”.

*    W 11 i 111 wyd. : „Bez potrzeby wyżej powiedzieliśmy”,

*    W 11 i 111 wyd.: „któreśmy sobie obrali”,

W każdym więc zadaniu dwie są rzeczy; wymienienie danych i oddzielenie niewiadomych.

Wymienienie danych jest właściwie tym, co rozu-niietny przez stan zadania, a oddzielenie niewiadomych jest rozumowaniem, przez które je rozwiązujemy.

Kiedym zadawał wynaleźć liczbę co nohiy ^{przez ,,m} Uczmanów w każdej z osobna ręce będących, wymieniłem wszystkie dane, których do tego wynalezienia potrzeba było; zdaje się zatem¹, że stan³ zadania sam oznaczyłem. Ale mowa moja nie ułatwiała jego rozwiązania. Przeto zamiast powtarzania jej słowo w słowo różneśmy jej wyrażenia nadawali, aż póki nie przyszliśmy do wyrażenia najprostszego : i wtedy już rozumowanie samo przez się niejako zrobiło się, bo niewiadome niby same przez się oddzieliły się. Oznaczyć tedy stan zadania, jest to właściwie wyłożyć dane w najprostszym wyrażeniu; bo samo tylko najprostsze wyrażenie, ułatwiając oddzielenie niewiadomych, ułatwia rozumowanie.

Może kto powiedzieć, że tylko w matematyce, gdzie się rozumowanie przez równania odbywa, tak rozumujemy. Lecz czy toż samo³ być może w innych umiejętnościach, w których rozumowanie przez propozycje odbywa się?⁴ Odpowiadam, że równania, propozycje,

¹ W II i III wyd.: „więc".

⁸ Tak w II i III wyd. W wyd. I: „że już stan".

> W II i III wyd.: „Lecz izaii toż samo".

⁴ W II i III wyd.: „w których się rozumowanie przez propozycje czyli zdania odbywa". W II i III wyd. dodane jest na dole objaśnienie: ,Go się w myśli zowie sądem, to się w mowie nazywa zdaniem (propositio)“. (Przypisy do Gramatyki na Klasę III). —Tu i w wielu miejscach dalej autor używa słowa proposition, które znaczy tyle, co: teza, twierdzenie,