87718 img908 (2)

126 Aspekty mitu

Sen i śmierć

W mitologii greckiej Sen i Śmierć, Hypnos i Thanatos, są bliźniakami. Przypomnijmy, że również wśród Żydów, przynajmniej w okresie po wygnaniu, śmierć porównywana była ze snem (sen w grobie^{1 2}, w Szeolu³ czy też tu i tam zarazem⁴). Chrześcijanie przejęli i rozwinęli motyw odpowied-niości między śmiercią a snem: „in pace bene dormil', „dor-mit in somno pacis", „in pace somni\ „in pace Domini dor-mias" są najbardziej popularnymi epigrafami⁵.

Fakt, że Hypnos jest bratem Thanatosa, tłumaczy, dlaczego zarówno w Grecji, w Indiach czy w gnostycyzmie czynność „budzenia” posiadała znaczenie „sotcriologiczne” (w szerokim tego słowa rozumieniu). Zdarza się, że Sokrates budzi swych rozmówców wbrew ich woli. „Jakże jesteś brutalny, Sokratesie” — woła Kalikles⁶. Jednak Sokrates doskonale wie, że jego misja „przebudzania” ludzi jest misją boską. Wciąż przypomina więc, że jest „w służbie” bożej⁷.

Takiego drugiego niełatwo dostaniecie, obywatele; toteż jeśli mnie posłuchacie, to nie zechcecie się mnie pozbywać. Ale może być, że wy się gniewacie jak ten, któremu ktoś drzemkę przerywa; radzi byście sobie pacnąć i jak Anytos radzi, zabić mnie niewiele myśląc. Potem byście resztę życia mogli spać spokojnie, chyba że się bóg o was zatroszczy i kogoś innego wam znowu ześle⁸.

Zapamiętajmy tę ideę, zgodnie z którą to właśnie Bóg z miłości do ludzi posyła do nich Mistrza, aby obudzić ich ze snu, który jest jednocześnie niewiedzą, zapomnieniem i „śmiercią”. Wątek ten możemy odnaleźć — choć oczywiście znacznie bardziej rozwinięty i zreinterpretowany — także w gnostycyzmie. Najważniejszy mit gnostycki w formie przedstawionej w zachowanym w Dziejach Tomasza Hymnie o Perle rozwija się na kanwie utraty pamięci i anamnesis. Pewien książę przybywa ze Wschodu do Egiptu w poszukiwaniu „Perły, która leży pośrodku morza owinięta cielskiem ziejącego smoka”⁹. Uwięziony i karmiony przez tubylców w Egipcie, z wolna zapomina o swojej tożsamości. „Wtedy zapomniałem, że jestem synem Króla i służyłem ich królowi. Zapomniałem o Perle, po którą posłali mnie rodzice. Dla ciężkości ich pokarmu zapadłem w głęboki sen”¹⁰. Lecz rodzice księcia dowiedzieli się, co przydarzyło się ich synowi, i wysłali doń list:

Zbudź się i wstań zc swego snu i pojmij słowa naszego listu. Przypomnij sobie, że jesteś synem Króla: zważ, w czyją służbę niewolną wstąpiłeś. Pamiętaj o Perle, dla której wyruszyłeś do Egiptu... [List] wzbił się w kształcie orła, króla ptaków, i leciał aż usiadł przy mnie i cały stał się mową. Na jego głos zbudziłem się i wstałem ze snu, wziąłem go, ucałowałem, złamałem jego pieczęć i zacząłem czytać. Przypomniałem sobie, że jestem synem królewskim i że moja dusza urodzona w wolności tęskni do swoich. I przypomniałem sobie Perłę, po którą posłano mnie do Egiptu. Rzuciłem czary na straszliwego, ziejącego smoka i sprowadziłem na niego sen wymawiając nad nim imię Ojca mego... Zabrałem Perłę i wyruszyłem w drogę powrotną do domu mego Ojca¹¹.

1

nicze i stanowią części nie Czasu historycznego jednostki, lecz Czasu gatunku, a nawet Życia organicznego.

2

Zob. ///III, 13-15; III, 17.

3

   Zob. Koh IX, 3; IX, 10.

4

   Zob. P.vLXXXVIII.

5

   Por. Cumont, Lwc perpetua, dz. cyt., s. 450.

6

   Platon, Gorgiasz, 508, d.

7

   Zob. Platon, Obrona Sokratesa 23 c; por. także 30 e; 31 a; 33c.

8

   Tamże, 31 a.

9

   Cyt. za: Cz. Miłosz, Hymn o Perle, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1983, s. 7. [Przyp. wyd. poi.]

10

   Tamże, s. 8. [Przyp. wyd. poi.]

11

   [Tamże, s. 8-9 — przyp. wyd. poi.] Zob. H. Leisegang, La Gnose, traduit de J. Gouillard, Paris 1951, s. 247-248. R.M. Grant, Gnosticism. A Sówce book of Heretical Writings from the Early Christian Period, New York 1961, s. 116. G. Widengren, Der ira-