89172 img959 (3)

Fonemy

Fonemy

artykułowane z udziałem zapo

spółgłoskowe

artykułowane bez udziału zapory niespółgłoskowe

2. Charakteryzując fonemy spółgłoskowe w dalszej kolejności badamy typ zapory, na którą napotyka powietrze wydostające się z płuc. Na tej podstawie fonemy półotwarte (sonome) przeciwstawimy niepółotwartym (niesonornym), Pierwsze mogą być artykułowane z udziałem szczeliny umożliwiającej swobodny przepływ powietrza do jamy nosowej lub bez udziału jamy nosowej. Fonemy półotwarte (sonorne) nienosowe artykułowane są z udziałem szczeliny utworzonej przez boki języka lub przez koniuszek języka drgający w okolicy dziąseł.

Drugie, tzn. fonemy niepółotwarte (niesonorne) realizowane są przez dźwięki artykułowane z udziałem szumotwórczej szczeliny bądź też z udziałem samego tylko zwarcia narządów mowy. Fonemy nacechowane pod względem szczelinowości na kolejnym poziomie klasyfikacji rozpadają się na dwie podklasy. Z jednej strony istnieją bowiem takie jednostki, dla których charakterystyczna jest cecha zwartości, z drugiej zaś wyrażenia nienacechowane pod względem zwartości. Ogólnie — biorąc pod uwagę typ zapory, fonemy spółgłoskowe podzielimy według następującego schematu:

Fonemy spółgłoskowe

powietrze nie napotyka w tym samym czasie dwóch różnych przeszkód

powietrze wydostające się z płu samym czasie napotyka dwie rć przeszkody utworzone przez dv pary artykulatorów

półotwarte

niepółotwarte

artykułowane    artykułowane

ze szczeliną do    tylko w jamie

jamy nosowej    ustnej

artykułowane    artykułowane

z udziałem    bez udziału

szumotwórczej    szumotwórczej

szczeliny    szczeliny

nosowe

nienosowe

szczelinowe

nieszczelinowt

boki języka tworzą    boki języka

otwór, przez który    nie tworzą

płynie powietrze    otworu

boczne

nieboczne

zwarte

(zwarto-szczelinowc)

niezwartc

(szczelinowe)

artykułowane z udziałem zwarcia

artykułowane bez udziału zwarcia

3.    Końcowe wierzchołki powyższego drzewa obrazującego podział fonemów ze względu na typ przeszkody, na którą napotyka powietrze, w toku dalszej klasyfikacji podzielimy, biorąc pod uwagę miejsce, w którym powietrze napotyka na przeszkodę. Na tej podstawie fonemy nacechowane pod względem wargowości przeciwstawimy niewargowym. Te ostatnie z kolei podzielimy na przedniojęzykowe w opozycji do nieprzedniojęzykowych. Fonemy nacechowane pod względem przedniojęzykowości mogą rozpadać się na dwie podklasy, a mianowicie dziąsłowe z jednej strony, niedziąsłowe z drugiej.

Fonemy nieprzedniojęzykowe z kolei możemy podzielić na dwie rozłączne podgrupy, a mianowicie fonemy środkowojęzykowe stojące w opozycji do nieśrodkowojęzykowych.

4.    Na najniższym piętrze klasyfikacji niepółotwartych (niesonornych) fonemów spółgłoskowych dokonujemy podziału na podstawie dźwięczności.

5.    Fonemy niespółgłoskowe w pierwszej kolejności dzielimy, biorąc pod uwagę stabilność: niestabilność artykulatorów. Na tej podstawie wyróżnimy z jednej strony fonemy samogłoskowe, z drugiej zaś niesamogłoskowe, por.:

Fonemy niespółgłoskowe

samogłoskowe    niesamogłoskowe

6. Końcowe wierzchołki powyższego drzewa fonemów niespółgłosko-wych klasyfikujemy najpierw na podstawie cech uzależnionych od pionowych ruchów języka, potem — uwzględniając poziome ruchy języka. Proponowany tu podział obrazuje następujący schemat:

Fonemy niespółgłoskowe samogłoskowe

tylne    nietylne    tylne    nictylne

7. Fonemy niespółgłoskowe i jednocześnie niesamogłoskowe w pici wszej kolejności podzielimy na nosowe, czyli artykułowane z udziałem jamy nosowej, i nienosowe. Obydwie tak wyróżnione podklasy w dalszej kolejności podzielimy na podstawie obserwacji poziomych ruchów języka. W każdej z nich wyróżnimy więc po dwie podklasy, a mianowicie przednie z jednej strony, nieprzednie z drugiej. Schematycznie podział niespółgłoskowych fonemów niesamogłoskowych obrazuje następujące drzewko: