84615 ScannedImage 6

Chociaż w niniejszym podrozdziale zajmujemy się tworami organizacyjnymi, to jednak nie wolno utożsamiać ich z organizacjami religijnymi, które stanowią przedmiot poniższych rozważań. Rozstrzygająca cecha tego rozróżnienia tkwi w uczestnictwie „laików” w organizacji. Jak we współczesnym społeczeństwie „obywatel” nie jest członkiem organizacji państwowej, tak przeciętny członek społeczeństwa w Egipcie czy Izraelu nie należał do organizacji religijnej. Ta ograniczała się raczej do administrowania religijnymi dobrami i działaniami, a jej członkami byli jedynie ci, którzy to realizowali. Nawet przy dywersyfikacji kultów, co staje się faktem w późnym antyku, uczestnictwo w zorganizowanym kulcie nie oznaczało, że uczestnik wchodził w jakikolwiek stosunek wspólnoty członkowstwa ze zorganizowaną grupą zarządzających kultem. Wyjątki od tej reguły, na przykład gmina chrześcijańska lub kult Mitry, wprowadzają już całkiem nową społeczną postać religii. Zajmować się nią będziemy w następnych podrozdziałach.

3. Powstanie i historia organizacji religijnej

Grupy religijne z dokładnie określonymi kryteriami członkowstwa są z historycznego punktu widzenia raczej przypadkiem wyjątkowym. Pod wpływem dominacji wzorów chrześcijańskich przyzwyczajono się na Zachodzie do tego, że każdej jednostce dokładnie daje się przypisać przynależność do jakiejś religii. Przyporządkowanie to nie dokonuje się w pierwszej kolejności na podstawie dającego się obserwować zachowania, lecz w ten sposób, że stwierdza się, do jakiej organizacji religijnej dana jednostka należy. Luteranin to członek Kościoła luterańskiego, nawet jeśli on sam wcale nie wie, że jego Kościół do tego wyznania się zalicza. Przynależność zostaje z kolei określona przez wskazanie na formalny akt przyjęcia, chrzest¹. Niezależnie od teologicznego pojęcia chrztu jako nie podlegającego unieważnieniu, istnieje na podstawie zagwarantowanej przez państwo wolności wyznania możliwość zmiany organizacji religijnej, lub życia bez określonej przynależności konfesyjnej, co wskazuje na dalszą cechę organizacji, to znaczy rozdział między członkami i nieczłonkami.

Wśród znawców zagadnienia wiadome jest powszechnie, że kwestia przynależności religijnej nie może zostać postawiona w tak ostry, jak przywykliśmy, sposób, na przykład w odniesieniu do Wschodniej Azji. To, czy Japończyk jest buddystą czy shintoistą nie daje się często jednoznacznie rozstrzygnąć, albowiem uczestnictwo w religijnych systemach nie wymaga tu ekskluzywności. Ekskluzywny charakter przynależności religijnej wydaje się nam na Zachodzie oczywistością: nie można być bowiem jednocześnie chrześcijaninem i muzułmaninem, ani też katolikiem i protestantem zarazem. Wydawać by się mogło, że wymóg ekskluzywnego członkostwa tkwi w istocie religii uniwersalnych, ale przykład buddyzmu uzmysławia, że przynajmniej przez laików nie musi on być dopełniany.

Jeśli odłożyć na bok rozważanie tej kwestii w aspekcie prawa kościelnego, to okazuje się, że na poziomie praktycznie przeżywanej religijności także w chrześcijaństwie i w islamie (obie religie klasycznie ekskluzywne) możliwe są formy akceptacji religijnych treści obcych własnemu systemowi religijnemu, nie prowadzą one jednak do formalnego członkowstwa w jeszcze innej organizacji religijnej, lecz tolerowane są jako elementy religijności ludowej. Nie będziemy się w tym ani w następnych podrozdziałach zajmować owym interesującym zjawiskiem, ograniczymy się tylko do analizy struktury i dynamiki organizacji religijnej.

Jak dochodzi do tworzenia religijnych organizacji? Należy wyjść od będącego historyczną normą przypadku, w którym religia jako diffused religion stanowi część kultury społeczeństwa. Wtedy tylko administrujący religią tworzą w specyficznych warunkach struktury organizacyjne, dlatego w ogóle nie zachodzi konieczność silnego wiązania z nią „laików” — o ile zagwarantowane jest, że będą oni wypełniać swe obowiązki jako część obowiązków społecznych. Istotnym bodźcem do tworzenia specyficznie religijnych organizacji wydaje się być migracja. Stosunkowo dużo wiemy o faktach mających miejsce w starożytności, a wskazujących na bogate życie religijne przebiegające w różnego rodzaju związkach, chociaż identyfikując je niekiedy trudno jest oddzielić związki religijne od niereligijnych². W wielu wypadkach w staro-

159

1

Nie musimy tu odnosić się do wyjątkowego przypadku, w którym również nieochrzczeni uważani są za członków grupy wyznaniowej (Szwecja), albowiem ma on swe źródło w specyfice prawnego unormowania stosunków między państwem a Kościołem.

2

P. Foucart, Des Associations religieuses chez les Grecs, 1873; E. Ziebarth, Das griechische Vereinswesen, 1896; E. Poland, Geschichte des griechischen Vereinswesens, 1909; W. Liebenam, ZurGeschichteundOrganisationdesrómischen Vereinswesens, 1890; F. Cumont, Die orientalischen Religionen im rómischen Heidentum, 1927; G. Kehrer, Organisierte Religion, 1982, ss. 91-100.