ar20

7. Cnota jest umiarem pomiędzy nadmiarem i niedostatkiem

Trzeba to jednak nie tylko w sposób ogólny powiedzieć, lecz także uzgodnić z przypadkami jednostkowymi, w rozważaniach bowiem dotyczących postępowania twierdzenia ogólne uboższe są w treść, te zaś, które dotyczą jednostkowych przypadków, więcej zawierają prawdy; wszak postępowanie odnosi się do przypadków jednostkowych, z którymi tedy trzeba być w zgodzie⁴². Znajomość ich czerpać należy z naszej tablicy⁴¹.

i 107 b W odniesieniu do bojaźliwości i odwagi umiarem nie jest męstwo; co się tyczy tych, którzy [tu] grzeszą nadmiarem, ten, kto przesadza w nieustraszoności, nie posiada nazwy⁴⁴ (często bowiem jej brak^4S), ten zaś, kto przesadza w odwadze,

28 nn.) Et. eud. 1220 b 35 nn.

^4! W ustępie tym znajdujemy pogląd charakcerytyczny dla empirycznej metody El nik., a także El. eud.. w przeciwstawieniu do platonizującego ideału metodycznego Prolrepiyku. Por. wyżej, przypis 12 do ks. I i Politykę 1260 a 20 - 28. gdzie Arystoteles stwierdza, te lepiej robią ci. co [jak on) wyliczają poszczególne cnoty, niż ci. co [jak np. Sokrates u Platona, w Menonie 73 C) podają definicję dzielności etycznej w ogóle. — Rozpoczynające się w naszym miejscu „uzgodnienie z przypadkami jednostkowymi" sięga do końca ks. VI, obejmując cnoty, czyli zalety etyczne (do końca ks. V) i zalety intelektualne (ks. VI). Treść tych ksiąg jest w dziejach greckiej myśli etycznej pierwszą na wielką skalę podjętą analizą cech charakteru i intelektu, która znalazła wielu naśladowców starożytnych i nowoczesnych. Pierwszym z nich Ityl Tcofrast w swych Charakterach. — Por. wyżej, przypis 46 do ks. 1.

I

li

° Tablicy, na którą się tu Arystoteles powołuje, brak (por. niżej, przypis 50); wzmianka o niej rzuca może pewne światło na genezę El. nik.. na jej charakter wykładów szkolnych: tablica umieszczona być mogła w audytorium, w miejscu dla słuchaczy widocznym (Chase). Można ją poniekąd zrekonstruować na podstawie rozdz. 7 ks. II i analogicznego ustępu El. eud., gdzie podana jest formalna tablica, obejmująca czternaście cnót i umiarów uczuciowych wraz z odpowiednim nadmiarem i niedostatkiem. Między obu Erykami zachodzą w tej kwestii pewne różnice merytoryczne, ile że rozdz. 7 ks. II Et. nik. wylicza —jak zobaczymy — nie czternaście cnót i umiarów, lecz dziesięć cnót i dwa umiary uczuciowe (wslydliwość i słuszne oburzenie się) oraz sprawiedliwość. Listę cnót prawie identyczną z powyższą podaje Arystoteles w Retoryce (ks. 1 rozdz. 9), gdzie mowa o dziewięciu cnotach, czyli jak je tam Arystoteles — posługując się terminologią Platońską (Laches 190 C, Polityk 306 B, C, 308 B, 310 A) — nazywa: „częściach dzielności".

Empiryczny charakter obfitej listy cnót w tekście przeciwstawia się stanowisku Platona, który

8

•j

—    zgodnie zresąlą ze starszą tradycją (Ajschylos, Isokrates — por. Walzer, 218, przypis) — rozróżnia! tylko cztery cnoty główne: trzy z nich odpowiadały trzem Platońskim częściom duszy (por. wyżej, przypis 118 do ks. I): mądrość — części rozumnej, męstwo — impulsywnej, umiarkowanie

—    pożądliwej; czwarta, sprawiedliwość, była cnotą ogólną: oznaczała należytą harmonię trzech pozostałych, w której każda czyni swoje. Por. przypis 46 do ks. 1.

Jednakże: a) w młodzieńczym Prolrepiyku, frg. 52 (62 i nn.) u Rosego, i w Topikach (108 a I) mówi Arystoteles o tych samych, co Platon, czterech cnotach kardynalnych; b) charakter ogólny sprawiedliwości występuje też w Arystotelesowym pojęciu sprawiedliwości w znaczeniu obszerniejszym, o czym zob 1129 b 26 - 1130 a 14 i przypis 11 do ks. V Por. też przypis 35 do ks. I.

⁴⁴    W języku polskim można by i tę wadę nazwać — podobnie jak następną — zuchwalstwem analogicznie obejmuje Arystoteles nadmiar bojaźliwości i niedostateczną odwagę — wspólną nazwą tchórzostwa.

⁴⁵    Na brak nazw uskarża się Arystoteles niejednokmotnie w Et. n(k. (por. Indeks pojęć [t. 7) i r Bezimienność); por. także Kategorie 7 a 5.

jest zuchwały; kto milimtimil pniuHl nn<n. |«*i hn|twllwy a ninihHłl||(HHtl odważny, ten jest tcluii/cin⁷' W • kImi<<hkmdii i. |<t<v>«> l i |iinkiHI(

— [co prawda| mc wazyilklch. •< /win .< n\ w nmi. |«rym ,m,...... w i . iiu»aii iiiii

do przykrości — środkiem Jest umlmkiiwunlr, iiniliiiiiiHHi ois kowanie, rozwiązłość. Takich, którzy liy /.byt mnl>> hyll |>i/ynK|iiil |iMv|i>timn4 ciom, niełatwo znaleźć; dlatego też i dla nich Ual im/wt iiiiM«i|nn u li niewrażliwymi⁴⁷.

Co się tyczy dawania i brania w dziedzinie dóbr iiintnlnliiyi h, to iiimmi m |> i szczodrość, nadmiarem zaś i niedostatkiem rozrzutność I chciwość Nndnilai i niedostatek objawia się w nich [obu] w sposób przeciwny; ro/i/.tilttlk bowiem zbyt wiele daje, a za mało bierze, chciwiec zaś zbyt wiele bierze, a /a nmlo il.ip " Na razie podajemy przedstawienie w ogólnych tylko i głównych zniwnli

⁴⁴ Schematycznie przedstawiałoby się tedy wedle powyższego usto»unkov:nnlc oięsiwn l' odnośnych wad jak następuje:

nadmienia

nieustraszoność

nadmierna

odwaga

1

męstwo

nadmierna

bojażliwość

nadmierny brak (niedostatek) odwagi

Na zuchwalstwo składają sle — wedle lego schematu — dwa momenty, do pewnego stopnia riWnc moment bierny (nadmierna nieustraszoność) i moment czynny (nadmierna odwaga). Przy tchórzostwie oba te momenty zlewają się całkowicie w jeden. Ten sam (pięcioczlonowy) schemat przeciwstawienia odnajdujemy w odniesieniu do męstwa w ks. III (rozdz. 7), w odniesieniu do umiarkowania — szkicowo i nie bez zastrzeżeń — (zob. niżej przypis 47), w odniesieniu do szczodrości zob. niżej, przypis 48. Poza tym przyjmuje Arystoteles wszędzie prostszy i mniej trudności nastręczający schemat trójczlonowy, typu: niedostatek — umiar — nadmiar.

⁴¹ W odniesieniu do przyjemności i przykrości można by tedy pokusić się o skonstruowanie następującego schematu przeciwieństw:

' (nadmierne szukanie		nadmierna żądza
przykrości) \		/ przyjemności
niedostateczna dostępność dla przyjemności V.	^ umiarkowanie ^	niedostateczna wy trzy ma-\ łość na przykrość (odmówienie sobie przyjemno- >

Ś

ł

N

O

ści)

„Nadmierne szukanie przykrości" jest jednak czymś w normalnym życiu psychicznym niemal nic istniejącym. Stąd zastrzeżenie 1107 b 5 (por. też 1117 b 26) „w mniejszym stopniu w odniesieniu do przykrości" i określenie umiarkowania za pomocą jego stosunku do samej tylko przyjemności, więc przejście od schematu pięcioczlonowego do schematu uproszczonego, trójczlonowcgo: niewrażliwość — umiarkowanie — nieumiarkowanie (rozwiązłość).

⁴¹ Schemat odnośny przedstawia się tedy następująco:

r

nadmierne

branie

niedostateczne

dawanie

szczodrość

nadmierne

dawanie

niedostateczne

branie

i

115