DSCN9417

okresu wpływów rzymskich. Piece ic wiązały się z wyspecjalizowanym rzemiosłem garncarskim reprezentowanym najpewniej przez element etnicznie obcy. Omówiono je szczegółowo na łamach literatury archeologicznej ³. dlatego też nic wchodzą one w zakres naszych rozważań.

Późniejsze znaleziska pieców garncarskich wiążą się z okresem wczesnego średniowiecza. Liczba znalezisk jest w chwili obecnej znikoma. Niewiele można zatem powiedzieć. jak dalece były one w tym czasie rozpowszechnione, zwłaszcza że badania wykopaliskowe dostarczają także dowodów na to, iż część ceramiki wczesnośredniowiecznej wypalana była w- ogniskach otwartych ¹. Istotne znaczenie ma jednakże sam fakt korzystania z celowo budowanych urządzeń do wypału na czyń. ponieważ świadczy to o stopniowym doskonaleniu się techniki pracy w rodzimym garncarstwie. Ponieważ zaś skądinąd wiadomo, że należyte funkcjonowanie pieców garncarskich w^r dużej mierze zależy od stałego ich użytkowania — z dużym prawdopodobieństwem wiązać je można z pracowniami zawodowych garncarzy \

Konstrukcja pieców' garncarskich ulegała zmianom w ciągu wieków, doskonaląc się z upływem czasu w' miarę jak podnosiły się umiejętności zawodowe samych garncarzy. Odbiciem tego procesu są niewątpliwie

współczesne piece stosowane w garncarstwie ludowym, które ze względu na sposób funkcjonowania można najogólniej podzielić na dwie grupy, a mianowicie: a) piece jednokomorowe z pionowym lub poziomym ciągiem ognia i b) piece dwukomorowe z ciągiem pionowym. Wprowadzane zmiany były wynikiem albo osobistego doświadczenia samych garncarzy albo zapożyczeń obcych wzorów. Wiele ich zostało dokonane pod wpływem manufaktur a potem przemysłowych zakładów ceramicznych. Wszelkie modyfikacje podyktowane były chęcią ulepszeń w zakresie wypału i miały na celu osiągnięcie wyższej a zarazem wyrównanej temperatury w piecu, ckonomiczniejszc wykorzystanie materiału opałowego, zredukowanie do minimum braków ceramicznych. Szły one również wjticrunku zwiększenia pojemności komory wypałowej, co pozwalało na jednorazowy wypał większej ilości wyrobów'. Istotnym źródłem tych zmian mogło być także zróżnicowanie się asortymentu wyrobów garncarskich (naczynia, kutie, dachówki), jak również upowszechnienie się polew pod koniec średniowiecza. Wiadomo bowiem, że uzyskanie pięknych polew wymagało dodatkowego zabezpieczenia wyrobów przed bezpośrednim działaniem ognia oraz popiołem, który osadzając się na ściankach naczyń w' czasie wypału powodował matowienie powierzchni polewanej. Zmiany w zakresie konstrukcji pieców garncarskich mogło także spowodować stopniowe wprowadzanie węgla jako materiału opałowego w' miejsce drewna. Węgiel spalając się daje wprawdzie wyższe temperatury, ale pozostawia dużo popiołu i żużla. Dla prawidłowego funkcjonowania pieca pociągało to za sobą konieczność zastosowania popielników. Wykorzystanie węgla przez rzemieślników różnych specjalności, w- ich liczbie także garncarzy, na terenie np. Wielkopolski wyraźnie występuje już w połowie XIX w. (węgiel brunatny), nasilając się w ciągu drugiej połowy XIX w. (węgiel kamienny)⁰. Stałe użytkowanie pieców' pocią-

^ł Cr. Luc/uk, Polnie nie ekonomiczne rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów, Poznań 1962, ». 65-66.

m

gało też za sobą konieczność zastosowania bardziej trwałego budulca, a więc kamienia i cegły. Przyczyny różnicowania się konstrukcji pieców garncarskich można by się także dopatrywać w' różnym sposobie wypalania naczyń. Istnieją bowiem dwa rodzaje wypału: wypał w atmosferze utleniającej dokonywany przy pełnym dopływie powietrza (wyroby barwy czerwonej lub cc-glastcj w różnych odcieniach) i wypał w atmosferze redukcyjnej, w którego końcowej fazie dopływ powietrza zostaje wstrzymany a w wyniku reakcji chemicznej tlenku węgla z. cząstkami żelaza znajdującymi się w^f glinie wyroby otrzymują ciemnoszare lub siwe zabarwienie. W świetle dotychczasowych badań wypał redukcyjny został w Polsce zapoczątkowany na przełomie XIII i XIV w. zachowując na niektórych terenach przewagę nad wypałem utleniającym jeszcze w ciągu XV w.². Upowszechnienie się polew w ciągu XV i XVI w. przywróciło na nowo dominantę wypału utleniającego, nic eliminując wszakże całkowicie wypału „siwaków**, który- utrzymał się do czasów współczesnych. Na lamach literatury archeologicznej wypowiadano pogląd o istnieniu współzależności między konstrukcją pieca garncarskiego i rodzajem wypału Pogląd len nie przez wszystkich jest jednak uznawany — zakwestionował go np. J. Kruppć ^f. Jego wypowiedź, że naczynia można dowolnie W7palać w tym samym rodzaju pieca, zdają się potwierdzać wyniki badań R. Rein-fussa, który w oparciu o współczesne materiały dotyczące garncarstwa ludowego stwierdza, że dany typ pieca w zależności od tego, czy stosuje się w nim wypał utlc-

mający lub redukcyjny, bywa tylko płycej lub głębiej wkopany ^,0. Z wyraźnie funkcjonalnym zastosowaniem danego typu pieca w zależności od rodzaju wypału spotykamy się wszakże w starym ośrodku garncarskim w Firleju, pow. Lubartów, gdzie naczynia czerwone wypala się w piecach jednokomo-rowych, stożkowatych, górą otwartych, z 4 paleniskami u podstawy (a więc z ciągiem pionowym), podczas gdy naczynia siwe wypala się w jcdnokomorowych piecach z ciągiem poziomymⁿ. Być może jednak jest to spowodowane lokalną tradycją, która w wypadku rzemiosła garncarskiego odgrywa przecież dużą rolę.

Prześledzenie zmian, jakie dokonały się w- ciągu wieków' w konstrukcji pieców garncarskich, jest zagadnieniem niezmiernie interesującym. które na równi ze zmianami w zakresie sposobu wykonywania naczyń i innych wyrobów garncarskich mogłoby rzucić wiele światła na sprawę postępu technicznego w rzemiośle garncarskim. Podstawowych danych w tym względzie dostarczają badania wykopaliskowe, w' czasie których niejednokrotnie odsłania się szczątki pieców garncarskich lepiej lub gorzej zachowanych. Obiekty te z wczesnego średniowiecza, średniowiecza i czasów' nowoży tnych były niejednokrotnie sygnalizowane na łamach literatury archeologicznej^,2. niestety jednak tylko niewielka liczba znalezisk została bli-

•• R. Rcinfuss, o. e.. %. 336.

¹¹ J. Śliw ina. Lud lubartowski. Lud. ser. II. I. IX. 1930, s. 87.

“ Np. A. Kra ust (Dwudziestolecie iluiby konserwatorskiej ośrodka krakowskiego. Materiały Archeologiczne t. VII. Kraków 1966. s. 293) wspomina o odkryciu pieca garncarskiego na terenie wc/csnośredmo-wieczncjosady w Janow icach, pow. Miechów; T. Sławski, (Mieszczaństwo hieckie m XVI i XVII stuleciu. Biecz, studia historyczne. Wrocław 1963, v 370. 377) przytacza wiadomość o odkryciu pieców kaflarskich i garncarskich na terenie Biecza; R. Rcinfuss (o. c., s. 347) informuje o odkryciu ..pieca do wypalania fajansów" w Krakowie (pałac Krzysztofory) widząc go z działalnością Antoniego dc Stesi pod koniec XVI w. Niestety to ciekawe znalezisko mc zostało dotychczas opublikowane i szczegółowy jego opis nic jest znany. Szczotki pieca (część denna wyłożona kamieniami i wybrakowanymi kaflami) usytuowanego w obrębie dużej osady garncarskiej z przełomu XVI i XVII w. odkryto w Miechocinie. pow. Tarnobrzeg (Informator Archeologiczny. badania 1967. Warszawa 1968. v 344).

1

   Zob. T. Rcyman, Piece garncarskie fabrycznej osady w Tropiszawie z okresupóżnorzynnkiegn, Z Otchłani Wicków r. 9, Poznań 1934, i. 50—56. L. Gajewski. Padania nad organizacją produkcji pracowni garncarskich z okresu rzymskiego w Igołomi. Archeologia Polski t. III, Wrocław 1959. i. IIO- t2l. i. Wiclowicjski. Przemiany gospodarczo-społeczne u ludności południa• we/ Polski w okresie póinolaleńskim I rzymskim. Materiały Starożytne t. VI, Warszawa 1960, %. 97, 102—105.

•    Wypał w ogniskach otwartych, częściowo zagłębionych w ziemię stwierdza Z. Kołos-S/afrańska dla wczesnośredniowiecznej ceramiki z Biskupina — zob. W. i Z. Szafrańscy, Z badań nad wczesnoirednio-wiecznym osadnictwem wiejskim w Iłiskupinie, Wrocław |%l, s. 165.

• ¹ Sugestię, że ^Znaleziska prymitywnych pieców garncarskich mogą być. jak się wydaje, śladem zaczątkowej fazy wyodrębniania się rzemiosła garncarskiego”, wypowiada Z. łłilczcrówna. Dorzecze górnej i środkowej Obry od 17 do początków XI wieku. Wrocław 1967, s. 239.

2

M. Gajewska, J. Kruppć. Stan i problematyka badań nad produkcją parne ar skq w Police w XIV i XV h„ Studia / d/icjów rzemiosła i przemysłu l. I, I96l,s. 30. J. Kruppć. Garncarstwo warszawskie * wie-kuch XIV i XV. Wrocław 1967. s. 77.

•    T. Martinovici, Contr ihut ii la cunoasterea cera-mieli din a dalia jumdtate a sec. al XV-lea de pe teri-tarłuI Sucevei, Materiale si cercctari urhcologicc, vol. 4. Ducurcsti 1957, s. 371 —sqdzi on, że upowszechnienie się w drugiej połowic XV w. wypału utleniającego wiąże się z zastosowaniem dwukomorowych pieców garncarskich z pionowym ciągiem ognia.

•    J. Kruppć, rec.: T. Martinovicl. o.c., Ar-chaeologia Połona t. III, 1960, s. 182.