IMGP9454

38

dzi), nadawanym jednokierunkowo *• w swoiście zdemokratyzowanej sytuacji dialogowej o wyrazistym nacechowaniu socjologiczno-kulturowym (społeczność szlachecka z „sąsiedztwa” ^S7).

Autor szlacheckiej gawędy literackiej, która osiąga świadomość gatunkową w konkretnym momencie historycznym (po r. 1840), ewokując świat „kultury gawędowej” należący z zasady do przeszłości, nie może utożsamiać się z opowiadaczem i twórcą tekstu gawędowego. Trzeba posłużyć się pastiszem i oddać głos socjologicznie określonemu człowiekowi epoki minionej, który nawet, gdy będzie tak jak cześnik parnaw-ski przemawiać z pewnej perspektywy czasowej, mówić tylko może do odbiorcy sobie równemu. Operując kategoriami z zakresu teorii tekstu, można powiedzieć, że autor po tytule swego cyklu stawia dwukropek, przytaczając wypowiedź wprowadzonego gawędziarza. Takim przytoczeniem z „modalną ramą świata realnego” były gawędy nieliterackie. Do tego „świata”, tak samo jak i do świata literackiego gawędy, można aastosować stwierdzenie, iż: „Zawsze apeluje się tu do pojęć, spraw itd. znanych określonemu, choćby szerokiemu kolektywowi, do którego na-leły i narrator. A więc np. przybysz z innego środowiska, który zjawia się np. na wsi polskiej i opowiada — nie może tworzyć narracji ga-wędowej: on i słuchacz mają inny zasób pojęć, inny obyczaj, inną mentalność” *⁸.

Wskazane okoliczności sprawiają, że autor gawędy szlacheckiej pod-porządkowuje się swoistemu weryzmowi, analogicznemu do naiwnego encyklopedysty-erudyty czasów saskich w rodzaju Bene-który każdą wprowadzoną informację do No-zachowanymi przekazami, nie pesząc ■HHM|MMii^Vpi<B^odnością z empirią³®. Twórca Pamiątek Soplicy lip^iiiieiaemu „autorowi”, opowiadaczowi i bohaterowi w jed-^:lNiiro»t. wypowiadać program pisarski z admiracją dla su-tywnych przeświadczeń naocznego świadka:

! I tego, że odbiorcą gawędy jest słuchacz rbborWĘf,w liście skierowanym do Wańkowicza dominantę „gawędowej. konwencji literackiej”: „Gawęda to taka konwencja literacka,

sytuację dialogu mówionego — tylko dialogu o tyle niezwykłego, że słuchacz milczy. Niemniej jest stale obecny. Są gatunki

w gawędzie nigdy. I do-oraz szeregi więzi łączących narratora ze    a strukturze gawędy” (Karafka La Fontai-

ntfa, i 137).

^m O kulturze „dworskich wspólnot sąsiedzkich” wyczerpująco pisze J. Kami o n 9 o w a, Zycie literackie w Polsce to pierwszej połowie XIX w. Studia, Warszawa 1970, >. 40 ! n.

B Karafka La Fontaine'a, B 137.

fl Por. 3. 3. Lipski, Przedmowa do: Nawe Ateny, wybór i oprać, tekstu M. i 3- 3. Lipscy, Warszawa 19M, s. 7 i n.

Niech każdy stary sumiennie pisze to, czego sam był świadkiem, niech pisze po swojemu rzeczy uważając z własnego, a nie uczonego stanowiska, a dopiero, jak będzie potrzeba, znajdzie się taki, którego Opatrzność wzbudzi, aby z tego wszystkiego pożyteczną ułożył historię (Król Stanisław, s. 329).

Oczywiście wierności wobec tej zasady twórczej musi dochować autor faktyczny, a nie nominalny, któremu Rzewuski pozwala rezygnować z postawy krytycznej. Seweryn Soplica, patron koniunkturalistów, w innej gawędzie manifestować będzie pogląd wręcz odmienny, a Rzewuski uwierzytelni go właśnie w gawędowym przytoczeniu:

[...] jakaż pewność, że ten, co je opowiada [dzieje], zachował czystą prawdę bez nadwątlenia jej ozdobami. Czy raz bywało, że z kilku naocznych nawet świadków jednego zdarzenia każdy je po swojemu opowie: jeden wspomina o okoliczności takiej, drugi o innej, która pierwszą zabija? — domyśl się wtedy, czyja prawda!

(Zamek kaniowski, s. 353).

Soplica, podporządkowując się zastanym strukturom społecznym^ł0, uwalnia się od obowiązku samodzielnego myślenia. Swój konformizm posuwa tak daleko, że wyraża zgodę na najbardziej arbitralnie wyznaczone zasady postępowania, widząc w nich, a nie w zmiennych realiach życia, odbicie „prawdziwej historii” narodowej:

[...] w prawach nie ma obłudy; z nich jak oliwa z wody na wierzch wychodzą obyczaje narodów i to jest właśnie prawdziwa historia (ibidem).

Być może, iż ów konserwatywny historyzm Soplicy — pokrewny zapatrywaniom Edmonda Burke’a i romantyków niemieckich⁴¹ — sygnalizuje również pośrednio zachowawcze poglądy autora nadrzędnego.

Autor gawędy nie może jednak zasadniczo wprost ingerować w tekst wprowadzonego opowiadacza, który w swej całości zawsze będzie bardziej pastiszem niż stylizacją. Autor gawęd szlacheckich typu Pamiątek Soplicy sytuuje się tylko jako podmiot czynności twórczych pastiszowego dzieła, nie ujawniając się w sposób stematyzowany na poziomie tekstu. Odbiorca wirtualny natomiast „atakowany” jest z pozycji tekstowych, gdyż czyha na niego ciasna, prymitywna matryca gawędowego odbiorcy ⁴². Taką bowiem perspektywę odbioru wyznacza podmiot i równocześnie „autor” gawędowego tekstu-przytoczenia.

O więzi społecznej w świecie przedstawionym i w sytuacji narracyjnej gawędy obszernie pisze Szweykowski (Powieści historyczne Henryka Rzewuski ego, s. 63 i n.) i Kościukiewicz (op. cit., s. 78 i n.). Por. również M. Wańkowicz, Gawęda, [w:] Prosto od krowy, Warszawa 1965, i w wersji wielokrotnie poszerzonej w: Karafka La Fontaine’a, passim).

⁴¹ Zob. T. K r o ń s k i, Hegel i jego filozofia dziejów, [w:] Rozważania wokół Hegla, Warszawa 1960, s. 112 i n. Ostatnio pisał przekonywająco o konsekwencjach konserwatyzmu Rzewuskiego W. Karpiński, przywołując poglądy Burke’a i de Maistre’a (Jakobin prawicy, „Twórczość”, 1973, nr 12, s. 54—68, oraz W kręgu myśli zaprzecznej, „Znak”, 1973, nr 233—234 (11—12), s. 1474—1488).

⁴¹ Relacje osobowe w gawędzie adekwatnie określa Bachórz w przywoływanej już książce (op. cit., s. 231 i n.): „Podobnie jak pomiędzy gawędowym autorem a narratorem istnieje określony dystans, tak i pomiędzy czytelnikiem kreo-