IMGu08 (2)

iyc.380

3fcia"-€ Taczynta kultury KtKMi jantach 2e sfrefy jdczamamaratoej

jest bowiem ze stosunkowo niewielkiej liczby osad i tn głównie krótkotrwałych o charakterze okresowym (se. zonowe obozowiska, pozostałości leży zimowych) oraz tysięcy kurhanów rozsianych w stepie i na obszarach leśnostepowych. Mniejsze i większe mogiły (w zależności od pozycji społecznej zmarłego) zawierają pochówki szkieletowe skurczone na boku i posypane ochrą, złożone w prostych jamach (stąd nazwa kultury), przykry-tych drewnianym belkowaniem. Towarzyszy im ubogie wyposażenie, jakby odzwierciedlające skromne instru-mentarium, ograniczone do niezbędnego minimum przez fakt żyda w ciągłym ruchu. Zasięg i siła przemieszczeń koczowniczych w okresie rozwoju kultury grobów jamowych były ogromne. W swoich wędrówkach stepowi pasterze dotarli do Kotliny Karpackiej i północno-wschodniej części Bałkanów, przyczyniając się do upadku ugrupowań „protocywilizacji” trypolskiej o tn-______dygach anatolijsko-bałkańskich, które między Karpatami a Bohem i środkowym Dnieprem wytworzyły w V-IV tysiącleciu BC stabilne struktury osadnicze.

Dzięki kontaktom z kaukaskimi ośrodkami metalurgicznymi znajomość nowych technologii obróbki metalu (brązu) upowszechniła się najpierw w europejskiej części stepów, zajętej przez kułturę grobów jamowych. Sąsiadujące z nią od wschodu inne pasterskie zespoły, jak kultura chwałyńska w strefie Powołża i na stepach ural-skich oraz kultura afanasjewska (3300-2300 BC) na stepach zachodniej Syberii po- I zostały w zasadne na etapie rozwoju technologicznego typowego dla kultur neolitycznych, a nawet mezolitycznych, z dużą rolą gospodarki przyswajalnej.

Gospodarczy dylemat - społeczności stepowe i leśnostepowe w rozwiniętej epoce brązu

Jednak również na stepach wschodniej Europy wyraźniejszy przełom technologiczny dokonał się dopiero w kulturze grobów katakumbowych (2800-1800 BC). Ukształtowała się ona na bazie kultury grobów jamowych, przy silnych impulsach kaukaskich zwłaszcza wywodzących się ze środowiska północnokaukaskich ośrodków metalurgicznych. Stąd inwentarze kultury katakumbowej zostały zdominowane, tak pod względem surowcowym, jak i stylistycznym przez brązy kaukaskie. Sama technologia obróbki brązu była juz w tym czasie w środowisku stepowym znana i kultywowana, choć nie było to jeszcze zjawisko powszechne. Świadczą o tym liczne w kulturze grobów katakumbowych pochówki brązowmków-odlewników, wyposażone w tygle, łyżki lepicze, formy odlewnicze, dysze do miechów, tj. atrybuty ich wiedzy i umiejętności Zjawisko to wskazuje na wysoki prestiż i szczególną pozycję społeczną „mistrzów brązu”, wynikającą / utrzymującej się jeszcze bariery technologicznej, której przekroczenie nabierało rangi zjawiska i zgoła sakralnym charakterze i było otoczone swoistym tabu. Równocześnie w inwentarzach kultury grobów katakumbowych utrzymało «ę ogromne znaczenie wyrobów kamiennych i krzemiennych, mające wymiar OK ilościowy, jak i jakościowy, Wyróżniają raj tu zwłaszcza gładzone, niekiedy efek* towme zdobione topory jj buławy kamienni* (jako atrybuty podkreślające prestiż wo-dzów-wojownikówj oraz krzemienne groty strzał i oszczepów.

k■'///.'/] kultury pobów katakumbowych przypadł początkowo na fazę rozwoju jjFI&ĘfŃOZŚŚBÓBKBDmchefjp okresu    ir.ilnryi i) klimatu nieco bard siej wilgoć*

Ryc. 381

Najważniejsze kultury archeologiczne rozwiniętej epoki brązu w centralnej Azji, zachodniej Syberii i wschodniej Europie

Kadmy MinusHfGłctel kultury kręgu

kultura crSńska

kultura (faza)

kultura (faza)

wzrastająca rota rolnictwa

nego, później w drugiej połowie HI tysiąclecia BC charakteryzującego się zmniejszeniem ilości opadów. Powodowało to z czasem koncentrację osadnictwa w sąsiedztwie wielkich rzek stepowych. Mimo zasadniczo pasterskiej gospodarki podkreślonej nie-trwałością struktury osadniczej, w której dominowały osiedla sezonowo lub okresowo użytkowane, w środowisku katakumbowym wzrosła rola rolnictwa. Istotne znaczenie (podobnie jak w kulturze jamowej), miał zwłaszcza wysiew prosa - a także innych zbóż - na polach zakładanych w pobliżu bardziej stałych miejsc pobytu. W ten sposób starano się przezwyciężyć istotny, z punktu widzenia biologicznego, niedostatek białka roślinnego W codziennym pożywieniu. W ciągu III tysiąclecia BC na obszarach stepowych upowszechniła się sprzężajna obróbka ziemi. Z kultury katakumbowej znane jest nawet znalezisko grobowe drewnianego radła (Vysokaja Mogiła na Zaporożu). Jako siły pociągowej używano bydła, co stymulowało dalszy rozwój hodowli, zwłaszcza tego gatunku. Nadal hodowano także drobne przeżuwacze i konie, a tam gdzie stabilizacja osadnictwa była większa - trzodę chlewną. Bydło używane było także jako siła pociągowa w zaprzęgach wozów taborowych.

tzw. fcuft noMoHoiow

Wozy czterokołowe były również składane w grobach arystokracji plemiennej. Pod tym względem zjawiskiem wyjątkowym jest mniej więcej współczesna kulturze katakumbowej tzw. kultura nowodtorowsku ze stepów azowsko-kubańskich, z której znane są bardzo liczne znaleziska skomplikowanych konstrukcyjnie wozów czterokołowych. W kulturze katakumbowej pojawiają się też pojazdy dwukołowe - rydwany (Ma-rievka, kurhan 11, grób 27 na Zaporożu), zapowiadając nową epokę w taktyce wojowania na stepach i w ich otoczeniu.

Najbardziej charakterystyczną cechą kultury katakumbowej bvłv jednak jej pochówki; szkieletowe, skurczone na boku lub wyprostowane. Składano je w niszach Ukatakumbach") wydrążonych w bocznych ścianach pionowych szybów wejściowych, zamykanych belkami lub płytami kamiennymi. Około 10% .■ nich to wyposażone w broń pochówki wojowników-pasterzy, których ranga społeczna rysuje się w tym