P1070286

System klasyfikacyjny Wundta jest już dziś przestarzały, należy raczej do historii semantyki niż do zespołu nada] aktualnych dyrektyw metodologicznych. Współcześnie nie do przyjęcia jest teza, że źródłem przeobrażeń znaczeniowych jest wyłącznie psychika jednostki, jej sposób percepcji rzeczywistości. Jako podział czysto praktyczny, porządkujący — klasyfikacja Wundta również nie zdaje egzaminu. Klasy przez niego wydzielane są nieostre, zachodzą na siebie. Trudno byłoby na przykład ściśle rozgraniczyć zmiany asymilatywne {noga stołu, ramię dźwigu), zaliczone do kategorii przeobrażeń regularnych, i metafory, uznane za przesunięcia indywidualne.

Do kategorii zmian regularnych Wundt włącza np. przeobrażenia powstające pod wpływem skrótów kontekstowych (por. kraj, z pierwotnego kraj ziemi); a przecież elipsa jest właśnie zjawiskiem doraźnym i nieobliczalnym. Z racji takich niekonsekwencji podział Wundta był wielokrotnie krytykowany, między innymi przez Jana Rozwadowskiego, który twierdził, źe między zmianami regularnymi *i jednostkowymi brak jakiejkolwiek różnicy jakościowej, istnieje tylko ilościowa, często prawie nieuchwytna.

Mimo szczegółowych niekonsekwencji koncepcji Wundta, niektóre jej elementy' stały się trwałym wkładem do teorii zmian znaczeniowych. Wundt pierwszy zwrócił uwagę na równoległość występowania przeobrażeń fonetycznych i znaczeniowych; swą teorią zmian kompiikatywnych zapoczątkował żywotny i dziś nurt badań nad zjawiskami synestezji (por. s. 114 i nas! A W kręgu koncepcji Wundtowskich powstały dwie prace polskie poświęcone zmianom semantycznym: Wortbildung und Wortbedeu-lung¹³ Jana Rozwadowskiego, w której autor dokonuje krytycznego przeglądu klasyfikacji Wundta, jej podstaw teoretycznych i rozwija własną koncepcję dwuczłonowości nazw, oraz Czynnik społeczny i indywidualny w rozwoju znaczeniowym wyrazów ^M Witolda Doroszewskiego, poświęcona udowodnieniu tezy, że jedność psychofizyczna człowieka, jednoczes-ność różnych wrażeń zmysłowych oraz doznań zmysłowych i reakcji inte-lektualno-uczuciowych stanowi grunt, na którym dokonują się przeniesienia nazw.

■    "WonbUdung und Wonbedetauag. Eme Umersuchung tfcrer Gnatdgeseize. Heidelberg 1901 Rozwadowski udowodnij przekonywająco płynność podziałów Wundta. w szczególności wyodrębnionych przez niego kategorii zmian regularnych i indy-widuainych. W związku z tą kwestią Jan Rozwadowski pisał w Semazjologu: „Trudno utrzymać pokot matafory jako odrębne od innych zjawisk znaczeniowych. Du» pojęcia „włosów" i „liścT się zróżnicowały i dlatego, gdy poeta mówi o .palmie iii Inwaó kinnj~_i»Tii i.i litij sny to do metafor. Ale dla ałyMa pierwotnego to się niczym me różni od apercy pewni a przez nas nóg stołu jako nóg; on apercypuje haoc palm jednako z włosami człowieka”, (a. 68).

■    Symbole* Grammaimac ra honorem Joanna KanmdnmtkŁ voL I, 1827, s. 30

Ujęcia psychologiczne wysunęły na pierwszy plan nowe problemy badawcze, dotychczas pomijane w czysto wynikowych ujęciach retoryczno--logicznych. Rozważano np. kwestię, jaki jest udział czynników obiektywnych (historycznych, społecznych itp.) oraz czynników subiektywnych (psychicznych) w przeobrażeniach znaczeniowych. Nasunęło to ogólniejszy problem uczestniczenia świadomości ludzkiej w toku zmian, czyli ich „kierowanego", celowego bądź wyłącznie żywiołowego charakteru. Niektórzy badacze^łT reprezentowali w tym względzie stanowisko skrajne, głosząc tezę, że procesy semantyczne są zjawiskami całkowicie nie kontrolowanymi. Na ogół jednak semantycy dwudziestowieczni wyrażali , pogląd bardziej umiarkowany, zgodnie z którym pewne typy zmian były- pS by dokonywane w pełni świadomie. Chodziłoby tu o powstawanie eufemizmów (np, niewymowne ‘reformy’), znaczeń zaszyfrowanych, właści-. wych gwarom tajnym (np. cebula, sikora 'zegarek’), wreszcie semantycz- i nych żartów językowych (np. tamur 'policjant' w gwarze złodziejskiej, z francuskiego Vamour, ustosunkowana 'prostytutka’ w gwarze studen- ’ ddej itp.). »±.=-V< , V t •    »»^{1 21}

Założenie, że procesy semantyczne nie mają charakteru wyłącznie żywiołowego, że podlegają określonej ingerencji i kontroli mówiących, po- __ służyło za punkt wyjścia tak zwanych Iklasyfikac ji tele o i o~ jgiczn Ych (cel o w ościowych Takie ujęcia stanowiły w pewnym sensie przeciwstawność koncepcji psychologicznych, bo zmierzały do wyświetlenia skutków, a nie przyczyn zmian znaczeniowych, mówiąc inaczej — do ustalenia celów, którym te przesunięcia miały ostatecznie służyć.'

Zmiany znaczeniowe ujmowano jako wynik określonych intencji mówiących. Warto może nieco szczegółowiej rozpatrzyć koncepcję teleoło-giczną, odwołując się do przykładu najstarszej klasyfikacji tego rodzaju— schematu Karola Schmidta^:s. Za jeden z zasadniczych bodźców przesunięć semantycznych uważa Schmidt potrzebę nazwania bądź nowych, zjawisk, które nie zostały jeszcze językowo wyodrębnione z rzeczywisto- ■ śęi, bądź zjawisk znanych, których pierwotne nazwy wyszły z obiegu. -: Kolejne czynniki zmian — to:    .

1)    dążenie do precyzji wyrażające się w procesie specjalizacji znaczenie- -wej i różnicowania treści elementów współnofunkcyjnych (np. dawnych wariantów, por. poi. wieczorny i wieczorowy),

2)    dążenie do wygody, które prowadzi do różnego rodzaju skrótów strukturalnych, powodujących z kolei ..zgęszczenia" semantyczne (np. szampan, pochodny od pierwotnej nazwy złożonej vin de Champagne).

*• 19

1

° Np. Eryk ffdludcr. Studiem zum Bedeutungswandel na Deuttckca, Uppsala 1917.

2

Die Gramie des Bedetttungsioaadels. 189Ł