Obraz (18)

70

Semantyki kognitywnej nie należy zatem traktować jako rewolucji odrzucającej dawne modele opisu procesów myślowych, a jedynie jako ich uzupełnienie o formy wnioskowania oparte na strukturach wyobrażeniowych, które wymykają się opisowi logiki formalnej. Uwzględnienie samych struktur mentalnych nie wystarcza jednak do wyjaśnienia przebiegu procesu konceptualizacji. Dlatego w dalszej części niniejszego wprowadzenia z bogatego zbioru kategorii determinujących proces konceptualizacji omówione zostaną jedynie te tematy, które, z jednej strony, pozwalają na charakterystykę podstawowych założeń semantyki kognitywnej, z drugiej zaś, wydają się istotne dla analizy procesu rozumienia spektaklu teatralnego.

Obserwacja rzeczywistości

Wszelka aktywność umysłowa człowieka ma swoje źródło w różnego rodzaju interakcji człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Przedstawiane w teatrze zdarzenia najczęściej nic niosą jednak bezpośrednich konsekwencji dla widza, gdyż konwencjonalnie zachowuje on bezpieczny dystans w stosunku do aktorów, a także przedstawianego przez nich świata. W mieszczańskim teatrze dramatycznym aktywność odbiorcy sprowadza się najczęściej do oglądania oraz słuchania, jego reakcje zaś - do oklasków oraz innych wyrazów uznania lub dezaprobaty. W tym kontekście słuszne wydaje się więc rozpoczęcie opisu procesu poznawczego od scharakteryzowania doświadczenia obscr_: wacji przez człowieka ciał fizycznych. Wyjątkowo syntetyczny, a zarazem klarowny '' opis tego zagadnienia przedstawia w swojej książce Gramatyka i obrazowanie Elżbieta Tabakowska, która zwraca uwagę na dwoistą naturę, jaką zyskuje świat w ludzkich oczach. „Na jego obraz składa się mnogość rzeczy oraz łączących je powiązań. Ta dwoistość, wywodząca się ze zmysłowego doświadczenia elementarnych zjawisk fizycznych znajduje odbicie w dwoistości struktur pojęciowych. Jedną z fundamentalnych zasad tworzenia się takich struktur w umyśle człowieka jest bowiem opozycja-, pomiędzy rzeczą i relacją (wyróżnienie - E.T.)” VRzecz pojmowana jest jako coś, co zajmuje pewien obszar w przestrzeni, co ma zdolność trwania w niezmienionym stanic (do momentu, w którym staje się przedmiotem jakiejś relacji, powodującej zmianę stanu) i czego istnienie w danym miejscu i danym czasie nie zależy w sposób istotny od powiązań z innymi rzeczami. Prostym przykładem, na jaki powołuje się Tabakowska, jest stół, posiadający „określone wymiary, kształt oraz fakturę, (...) i może istnieć bez konieczności wchodzenia w relacje z innymi rzeczami”^{1 2}. W kolejnym punkcie swego wywodu autorka zwraca uwagę na oczywisty fakt, że najbardziej typowymi rzeczami są ciała fizyczne, podkreślając równocześnie, iż pojęcia abstrak-^ cyjnc ludzki umysł ujmuje w sposób analogiczny do wyobrażeń o przedmiotach realnych. Możliwość taką stwarza nasza zdolność operowania pojęciami w przestrzeni umysłowej, która posiada cechy analogiczne do przestrzeni trójwymiarowej. Dla przykładu rozważmy pojęcie „awantury”. „Ma ono własną strukturę wewnętrzną (np. początek i koniec)”, można w nią wejść, uciekać przed nią, a także przenieść

w inne miejsce. Zatem pojęciu awantury przypisujemy własności analogiczne do tych, jakie posiadają przedmioty fizykalne w trójwymiarowej przestrzeni.

Przechodząc do opisu relacji, Tabakowska podkreśla, że:

„w odróżnieniu od rzeczy, najbardziej typowę rdacjc charakteryzują się tym, iż_t zachodzą w czasie, a więc mają charakter dynamiczny. Ich przejawem jest zmiana stanu przedmiotów i w tym sensie pojęcie relacji jest pojęciem nieautonomieznym, jej zaistnienie wymaga wcześniejszego zaistnienia rzeczy, między którymi mogłaby zachodzić. Najbardziej typowe relacje to oczywiście procesy fizyczne, których podstawą jest zjawisko ruchu. Jednak, podobnie jak w przypadku rzeczy, ruch może być pojmowany jako zmiana konfiguracji abstrakcyjnych przedmiotów wchodzących ze sobą w określone relacje w przestrzeni umysłowej" .

( Rzeczyii relacje stanowią w semantyce kognitywnej podstawowe elementy analizy struktur poznawczych. Ronald Langacker wprowadził specjalną notację, która pozwala przedstawiać układy elementów oraz relacji składającycli się na określone kategorie semantyczne. Z bogatego systemu ujmowania kategorii semantycznych, jaki stworzył Langacker, wymieńmy trzy podstawowe symbole:

do oznaczenia rzeczy

do oznaczenia dowolnej jednostki do oznaczenia relacji

Pozostałe, bardziej złożone symbole będą wprowadzane w miarę potrzeb na kolejnych etapach wywodu, podczas prezentowania konkretnych analiz.

Do opisanych przez Langackera struktur poznawczych należy także zaliczyć wspomniane już wcześniej schematy wyobrażeniowe. Struktury te stanowią fundament operacji poznawczych ludzkiego umysłu dzięki swojej schematyczności i jednoczesnym zakorzenieniu w doświadczeniu motorycznyin człowieka. Mogłoby się wydawać, że wszystkie te operacje dają się zawrzeć w klasycznych formułach logicznego wnioskowania. Jednak umysłowego obrazu świata nic sposób sprowadzić do formuł jednoznacznie rozstrzygających o naturze poszczególnych pojęć. Jednym z typowych przykładów sytuacji, wymykającej się jednoznacznemu zdefiniowaniu, jest relacja, jaką tworzy stosunek między poruszającym się przedmiotem a określonym wycinkiem przestrzeni, wyrażana przyimkiem „przez”. Dla uproszczenia załóżmy, żc interesującą ³

1

' E. Tabakowska, Gramatyka..., s. 23-27.

2

Ibidem.

3

Ibidem, s. 25.