22205 ludy niepiśmienne 2

kulturowa społeczności określanej mianem, pierwotnej nie uzasadnia użycia tego terminu, podejmuje się próby redefinicji samego pojęcia w celach czysto operacyjnych; np. G.P. Murdock stwierdza, że „Aztekowie i Inkowie są pierwotni jedynie w tym znaczeniu, iż stanowią zwykle

przedmiot badań antropologów, a nie-his tory- ' ków lub socjologów” (H.G. Barnett, 1965, s. 536).    *■

W dyskusji dotyczącej zakresu terminu społeczeństwo pierwotne podkreśla się, iż odnosi się on do społeczności różniących się znacznie pomiędzy sobą. Poszczególne ludy pierwotne uprawiają ziemię, są pasterzami, łowcami lub rybakami. Elementem jednoczącym tę kategorię społeczeństw jest zasada opozycji sprowadzająca się do przeciwstawiania jej ludom cywilizowanym, głównie europejskim. Do ludów pierwotnych zalicza się zatem społeczności spoza kręgu cywilizacji europejskiej lub „mniej skomplikowane od cywilizacji Zachodu i Dalekiego Wschodu” (H.G. Barnett, 1965, s. 535). Mniejszy stopień skomplikowania kultury ma stanowić istotną cechę społeczeństw pierwotnych, nie tylko różniącą je od ludów cywilizowanych, ale decydującą o ich szczególnym znaczeniu dla etnologii. Stąd utożsamia się niekiedy przedmiot badań etnologii („etnografii powszechnej”) ze społecznościami określanymi jako pierwotne (np. T. Wróblewski, 1969).

Do zespołu cech wyróżniających społeczności pierwotne zalicza się m.in. dominację stosunków pokrewieństwa w organizacji społecznej oraz brak miast. Najczęściej jednak wskazuje się, iż cechą wyodrębniającą społeczeństwo pierwotne jest brak pisma. W rezultacie, jak zauważa H.G. Barnett (1965, s, 536), mniej precyzyjne (popularne) definicje ludów pierwotnych sięgają zaledwie do jednego kryterium, tj. pisma. Ze wszystkich proponowanych dotychczas w naukach społecznych terminów zastępujących określenie ludy pierwotne termin l.n. zyskał najwięcej zwolenników.

W początkowej fazie kształtowania się tego terminu występował on najczęściej w formie: ludy przedpiśmienne. Posługiwano się nim szczególnie w odniesieniu do ludów prahistorycznych. Określenie to wprowadził w 1908 r. J.H. Robinson, który wiązał je ze zwrotem historia przedpiśmienna, oznaczającym okres, dla którego brak było dokumentów pisanych. Termin ludy przedpiśmienne szeroko przyjął się w naukach społecznych. Niemal równocześnie pojawiły się też jako równorzędne inne określenia: apiśmienny lub niepiśmienny. Na gruncie etnologii polskiej K. Moszyński (1929, 1958) wprowadził określenie ludy (warstwy) nieoświecone jako synonimiczne wobec terminów ludy prymitywne i ł.n.

W miarę rozpowszechniania się określenia ludy przedpiśmienne zaczęto zwracać uwagę na to, że prefiks.„przed” sugeruje podejście ewolu-cjonistyczne, szczególnie, iż niektórzy jego zwolennicy utożsamiali przedpiśmienność z prymitywizmem (stanem zatrzymanego rozwoju z niemożliwością osiągnięcia umiejętności pisania i czytania). Podkreśla się też, iż określenie przedpiśmienny obciążone jest etnoccntryzmem. Z uwagi na to, termin ludy przedpiśmienne jest coraz częściej zastępowany pokrewnym terminem l.n., który nie sugeruje niższości lub wyższości określonych kultur, jak i nie zakłada konkretnej (w tym wypadku uniline-arnej) koncepcji ewolucji kultury ludzkiej. Z tego też względu, jak można sądzić, nazwę l.n. stosuje się często także w nomenklaturze ■UNESCO.

- Obecnie termin l.n. jest używany w dwóch znaczeniach: w węższym odnosi się do „ludzi bez języka pisanego”, w szerszym zaś bywa używany przez antropologów na oznaczenie „społeczności znajdujących się poza zasięgiem wyższych cywilizacji”, przy czym wyższe cywilizacje rozumiane są tutaj jako „cywilizacje całkowicie uzależnione od pisma” (M. Mead, 1965, s. 471).

Próba podziału ludzkości na ludy znające lub nie znające pisma w praktyce napotyka trudności, bowiem szereg grup określanych mianem l.n. 2na i używa różnych systemów protopisma (głównie w formie piktogramów lub ideogramów). Ponadto od XIX w., pod wpływem cywilizacji europejskiej lub arabskiej, w wielu społecznościach plemiennych zaczęły powstawać i upowszechniać się systemy pisma sylabicznego.

Cecha kultury, na podstawie której wydzielono kategorię l.n., sprowadza się zatem do tego, że język mówiony danej grupy nie ma swego odzwierciedlenia w języku pisanym. Prowadzi to w konsekwencji do sytuacji, w której zasięg porozumienia się jednostek jest ograniczony zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. Jednakże dzięki rozwojowi mnemotechniki l.n. nie są pozbawione możliwości komunikowania się na odległość, wykształciły też różnorodne formy zachowywania danych. Służą temu zarówno instytucje zapewniające trwanie informacji w ludzkiej pamięci, jak i wytwory kultury zastępujące pismo.

Zazwyczaj podkreśla się, iż nie należy utożsamiać l.n. z warstwami lub grupami niepiśmiennymi narodów lub ludów posiadających pisaną formę języka. To słuszne zastrzeżenie stwarza jednak dodatkowe trudności w jednoznacznym wyodrębnieniu kategorii l.n. U wielu ludów

umiejętność posługiwania się pismem (lub różnymi formami protopisma) nie była powszechna, lecz jako część ezoterycznego systemu wiedzy zarezerwowana była dla niewielkiego grona osób wtajemniczonych. Krytycy tego poglądu wskazują, że termin l.n. odnosiłby się wówczas jedynie do społeczności „egzotycznych”.

Wobec nie ujednoliconej terminologii dotyczącej kategorii l.n. oraz wielości rzeczywistych stanów przejściowych między piśmiennością a niepiśmiennością, zaproponowano rozgraniczenie oraz uściślenie definicji różnych podty-pów społeczności pozbawionych pisma (M. Mcad, 1965). Na określenie warstw niepiśmiennych narodów cywilizowanych stosuje się zatem termin społeczeństwo ludowe (folk society). Określenie apiśmienny (illiterate) zarezerwowano dla jednostek niepiśmiennych, od których jednak, ze względu na ich status. społeczny, można oczekiwać umiejętności czytania i pisania. Określenie wtórny analfabeta (unlite-rate) oznacza jednostkę (lub grupę) niegdyś przechodzącą naukę czytania i pisania, lecz praktycznie niepiśmienną. Ludami przedpiś-miennymi (preliterate) mają być. wedle tej koncepcji grupy ludzkie, które żyły na ziemi przed pojawieniem się pisma, natomiast kategorię l.n. (nonliterate) tworzą społeczności pozbawione pisma, żyjące jednak w okresie po jego wynalezieniu.

Z uwagi na wskazane trudności delimitacyjne oraz fakt, że ustna forma przekazu utrzymała u wszystkich l.n. swoją dominującą pozycję, w wielu wypadkach zręczniejsze, bywają mniej jednoznaczne terminy: ludy tradycji ustnej lub społeczności oralne (J. Szacki, 1971).

Niejednoznaczny termin l.n. nie zdołał wyprzeć ze. słownictwa etnologicznego innych określeń o podobnym zakresie znaczeniowym.

W literaturze przedmiotu występują obok niego nadal takie terminy, jak ludy /niecywilizowaną, zacofane,, niedorozwinięte, oraz .społeczeństwa prymitywne, pierwotne, przedindustrialne łub preindustrialne, nieprzemysłowe czy proste. Jako wymienny w stosunku do l.n. proponuje się też termin społeczeństwo plemienne, traktowany zwykle synonimicznic z terminem społeczeństwo pierwotne. W tym ujęciu desy-gnat obu terminów wyodrębniono na nieco innych zasadach, opierając się na kryterium skali wprowadzonym przez M. i G. Wilsonów (1945). Dla autorów posługujących się kryterium skali społeczeństwa plemienne (pierwotne) to takie, które ograniczone są w przestrzennym i czasowym zasięgu społecznych, prawnych i politycznych powiązań. Umiejscawia się je (uznając za kategorię o płynnych granicach)

na krańcu continuum, którego przeciwległy biegun tworzą tzw. społeczeństwa nowoczesne (I.M. Lewis, 1968).

Wszystkie terminy określające l.n., mimo że w zasadzie dotyczą odrębności ich kultur, są obciążone w pewnym stopniu europocen-tryzmem, gdyż odróżniają je na podstawie osiągniętego przez nie szczebla cywilizacji europejskiej. Nie ma natomiast terminu, który niógłby oddać w całej pełni bogactwo ich kultur (rozwiniętych w innych dziedzinach niż te, do których przywykliśmy) i relatywny racjonalizm ich przystosowania się do właściwych im warunków życia, nic sugerując zarazem, choćby mimowolnie, jakiejś niższości względem społeczności bardziej zinstytucjonalizowanych, piśmiennych czy przemysłowych.

plemię

Lit.: H.G. Barnett: Primitivc, w: DSS, 1965. — CM. Dozier: The coneepts of „primitive” and ,,native” in anthropology, w: W.L. Thomas, Jr. (ed.), Currcnt Anthro-pology, Chicago 1955. — E. Faris: Prc-literale peoples: Proposing a new term, „Amer. Journ. of Sociol.”, 30: 1925. — J. Lutyński: Ewolucjonizm w etnologii anglosaskiej a etnografia radziecka, Łódź 1956. — M. Mead: Nonliterate, w: DSS, 1965. — G.P. Murdock: Our pri-mitiye contecnporaries, New York 1934. — R. Redfield: The primitive world and its transformations, Ithaca 1953. — E.B. Tyior: Cywilizacja pierwotna, t, 1-2, Warszawa 1896-1898.

R, YORBfUCH