34941 ludy niepiśmienne 1

ludy niepiśmienne, ludy apiśmienne, ludy przedpiśmienne, ludy tradycji ustnej, społeczeństwa oralne [a. nonliterate peoples: f. societćs saus ecritures; n. schriftlose V61ker; r. óeermefc-MeHuwe wapojibi], termin używany na określenie społeczności przeciwstawianych ludom cywilizowanym, głównie europejskim. Stosuje się go najczęściej zgodnie z nomenklaturą UNESCO zamiast określeń o zabarwieniu wartościującym: ludy dzikie, ludy natury, ludy pierwotne, ludy prymitywne, ludy zacofane, ludy niecywilizowane. Rozmaitość terminów stosowanych w odniesieniu do kategorii l.n. odpowiada różnym kierunkom i specjalizacjom w etnologii. Zakres tych terminów jest ponadto zróżnicowany historycznie, ponieważ były one używane w rozmaitych fazach rozwoju refleksji nad społecznościami odmiennymi od cywilizacji typu europejskiego. Wyodrębnienie kategorii l.n. nawiązuje do mających już długą tradycję dychotomicznych systemów klasyfikacyjnych, dzielących znane ludy według różnych kryteriów (np. technologia, organizacja społeczna, religia). Zastosowanie owych kryteriów umożliwiło klasyfikację poznawanych grup ludzkich zarówno w ujęciu dynamicznym {wskazującym na stadia rozwojowe społeczeństwa ludzkiego), jak i statycznym (pierwowzorem zastosowanej w tym ujęciu zasady opozycji byłoby przeciwstawienie: swój-obcy).

Starożytni Grecy i Rzymianie określali sąsiadów reprezentujących odmienną niż helleńska lub łacińska .kulturę ogólnym mianem barbari. Opozycję terminu barbari Stanowiło określenie cives — oznaczające obywateli. Rzymu, obdarzonych zespołem szczególnych cech, tzw. civitas.    .    .••

W czasach nowożytnych na określenie społeczności przeciwstawianych ludom, europejskim używano najczęściej dwóch, powstałych nie- I zależnie, terminów: ludy dzikie i ludy natury. W pierwszych opisach i ocenach istotę przeciwstawienia dzikiego Europejczykowi stanowiła zalana jeszcze w wiekach średnich, opozycja: po-ganin-chrześcijanin. W tym kontekście problemem kluczowym była kwestia człowieczeństwa dzikich, rozstrzygnięta pozytywnie przez Kościół dopiero po kilkudziesięciu latach dysput i sporów. Na tle owych kontrowersji zrodziła się w XVI w. „teoria upadku”, próbująca pogodzić wizję dzikiego z doktryną religii chrześcijańskiej. Dziki pojęty jako produkt upadku jednego z odłamów ludzkości zajął miejsce w systemie teologicznym bez zakłócania jego wewnętrznej harmonii. .

Obok względów' ideologicznych na refleksję nad l.n. w pierwszych wiekach ery nowożytnej znaczny wpływ wywarła tradycja antyczna odrodzenia. Autorzy wychowani na dziełach

klasyków przyrównywali dzikich do znanych im starożytnych ludów' basenu Morza Śródziemnego (np. J.F. Lafiteau).

Równolegle używano terminu ludy natury (człowiek natury). Termin ten został przyjęty przez siedemnasto- i osiemnastowiecznych filozofów, dla których analiza zwyczajów l.n. była środkiem do lepszego zrozumienia własnego społeczeństwa. Krytykę cywilizacji przeprowadzono biorąc za punkt odniesienia wyidealizowane pojęcie stanu natury. Zależnie zatem od postawy, jaką zajmowali poszczególni badacze względem cywilizacji europejskiej, człowiek natury jawił się jako „dobry, szczęśliwy dziki” lub „zły, nieszczęśliwy dziki”. Zwolennicy pierwszej koncepcji (np. M. Montajgne, J.J. Rousseau, D. Diderot)zakładali, iż ludy natury żyją w pierwotnym szczęściu, a jednostka ludzka może osiągnąć szczęście jedynie tam, gdzie żyją ludzie posłuszni prawu natury. Reprezentantami mniej licznej grupy przeciwników mitu „dobrego dzikiego” byli m.in. Voltaire i T. Hobbes. U podstaw ujemnej i oceny stanu natury leżało przeświadczenie o dobrodziejstwie cywilizacji przeciwstawianej stanowi natury, w którym „życie człowieka jest samotne, biedne, plugawe, zwierzęce i krótkie” (T. Hobbes, 1954).

Terminy: dziki i człowiek natury często utożsamiano ze sobą. Już A. Vespucci zwracał uwagę, iż Indianie żyją „według natury”,

a J.J. Rousseau i Vo)taire posługiwali się wymiennie nazwami: dzicy i ludy natury. Były one jednak używane najczęściej w odmiennych kontekstach. Pojęcie stanu natury pomocne było w budowaniu teoretycznych konstrukcji, za pomocą których wyprowadzano poznawcze, ideologiczne i praktyczne wnioski. Określenie: dziki lub barbarzyński pojawiało się natomiast głównie w opisach akcentujących różnice między Europejczykami a mieszkańcami Nowego Świata. Niemniej, i stosowana zarówno w jednym, jak i drugim I kontekście zasada opozycji spowodowała, iż na plan pierwszy wysuwały się cechy w największym stopniu różniące l.n. od reprezentantów ¹ kultury europejskiej, nie zaś te, które stanowiły o istocie ich kultury. W obu wypadkach efektem była wizja społeczności stanowiącej antytezę cywilizacji europejskiej. Dodatkową konsekwencją takiego rozłożenia akcentów były nie tylko liczne błędy, ale także stworzenie i utrwalenie jednolitego obrazu dzikiego, obrazu nie uwzględniającego różnic między poszczególnymi l.n.

W miarę rozwoju refleksji teoretycznej nad l.n. przeciwstawianie ich Europejczykom zaczęło odgrywać coraz mniejszą rolę. Zwrócono uwagę na niejednorodny charakter tego typu społeczności. Zaczęto -wyodrębniać oddzielne

kategorie l.n. Na zmianę podejścia do l.n. wpłynęła przede wszystkim powstała w XVIII w. idea postępu. Jej zwolennicy odrzucali koncepcję zwyrodnienia i upadku jako tłumaczącą genezę l.n. Źródło zróżnicowania form kultury upatrywali oni w procesie stopniowej kumulacji dorobku pokoleń. U schyłku XVIII w. utrwalił się podział l.n. na dwie podstawowe kategorie: ludy dzikie i ludy barbarzyńskie; terminy te były zresztą znane już wcześniej. Wyodrębnienia trzech zasadniczych stadiów rozwojowych kultury:. dzikości, barbarzyństwa i cywilizacji dokonał po raz pierwszy w 1767 r. A. Fer-guson, który negatywnie ocenił pierwotną koncepcję, stanu natury, odwracając zupełnie jej sens i zakres znaczeniowy. Dla propagatorów idei postępu stan natury nie był już przeciwstawieniem cywilizacji, a stanem, w którym człowiek zyskuje zdolność do jak najefektywniejszego wykorzystywania swoich możliwości oraz warunków środowiska -naturalnego. W. tym znaczeniu stan natury odnosi się już nie do początków człowieka, ale do najwyższych szczebli rozwoju.

Ten osiemnastowieczny trójdzielny schemat został przyjęty i rozwinięty w etnologii przez kierunek ewolucjonistyczny. Podział ów wynikał z odmiennych aniżeli dotychczasowe zasad systematyzacji społeczeństw ludzkich, odstąpiono bowiem od klasyfikacji dychotomi-cznej. Położono natomiast nacisk na odtworzenie stadiów⁷ rozwojowych kultury.

Dziewiętnastowieczni ewolucjoniści stawiając sobie za cel wyodrębnienie i scharakteryzowanie wszystkich faz rozwojowych nie nadali własnej ogólnej nazwy kategorii l.n. Wobec braku jasno określonego punktu odniesienia (termin cywilizacja obejmował bowiem znacznie różniące się od siebie dwa, niekiedy trzy szczeble rozwojowe) wskazanie opozycji ludów cywilizowanych było utrudnione. W zamian używano znanych już wcześniej terminów określających w tym wypadku poszczególne stadia i szczeble rozwoju kulturowego ludzkości (niższy, średni lub wyższy stopień dzikości; niższy, średni lub wyższy stopień barbarzyństwa).

Ewolucjoniści wprowadzili natomiast do powszechnego użytku terminy: ludy pierwotne, prymitywne i społeczeństwa pierwotne, prymitywne (primitive societies). Określenie pierwotny oznaczało wówczas tyle, co odnoszący się do źródeł lub początków albo do zarania dziejów. Tak rozumiany termin dotyczył raczej społeczności, które żyły we wczesnej epoce dziejów ludzkości, na długo przed pojawieniem się pierwszych cywilizacji. Ewolucjoniści zastosowali jednak nazwę ludy (społeczeństwa) pierwotne również do współczesnych l.n. Pojęcie: społeczeństwo pierwotne, stosowane początkowo w odniesieniu do niższych stadiów rozwojowych, stało się terminem ogólnym określającym całą kategorię społeczności przeciwstawianych ludom cywilizowanym. W tym znaczeniu termin wszedł już na stale do słownictwa etnologicznego. Jedynie w języku niemieckim obok terminu ludy prymitywne utrzymało się określenie ludy natury (Naturvólker). Natomiast określenia: dziki i barbarzyński zostały w zasadzie zarzucone. Terminem społeczeństwa pierwotne posługiwali się przedstawiciele wielu innych, poza ewolucjonizmern, kierunków.

Zakres znaczeniowy . „pierwotności” oraz wartościujące zabarwienie tego określenia wyć wołały kontrowersje trwające do dnia dzisiej- | szego. Wedle skrajnie ewolucjonistycznych koncepcji stan pierwotny kultury ludzkiej oznacza formę, w której poza mową brak jakichkolwiek zinstytucjonalizowanych -zachowań. Dla niektórych teoretyków cecha pierwotności odnosiła się tylko do poziomu rozwoju umysłu j ludzkiego. Przyrównywano umysłowość człowieka pierwotnego do mentalności dziecka łub neurastenika (S. Freud); przypisywano ludom pierwotnym cechy umyslowości prelogicznej, charakteryzującej się m.in. myśleniem mitycznym, niezauważaniem sprzeczności i posługiwaniem się wyobrażeniami kolektywnymi (L. Levy-Bruhl). Klasycy ewolucjonizmu (np. E.B. Tylor) dostrzegając pewne ograniczenia zmysłowości człowieka pierwotnego zakładali równocześnie, iż podobnie jak -kultura podlegać ona może procesowi ewolucji, a przez to zdolna jest do doskonalenia. Późniejsi zwolennicy koncepcji ewolucjonistycznych wykazywali, iż społeczności obdarzone przymiotnikiem pierwotny znajdują się w stanie zatrzymanego rozwoju, posiadają jedynie zaczątki inteligencji i z natur}' swej niezdolne są do skomplikowanych i trudnych procesów myślowych.

W miarę intensyfikacji badań terenowych wśród l.n. rodził się sprzeciw wobec deprecjonującej wizji człowieka pierwotnego. Już F. Boas (1938b) twierdził, że wszelkie różnice w zachowaniach człowieka pierwotnego i reprezentanta kultury europejskiej należy tłumaczyć różnymi poziomami wiedzy. Współcześni autorzy kwestionując adekwatność terminu społeczeństwo pierwotne są zdania, iż pogląd o ograniczonych możliwościach umysłowych ludów pierwotnych („przedpiśmiennych”) znajduje uzasadnienie jedynie w odniesieniu do człowieka neandertaiskiego lub wcześniejszych typów protoludzkich (H. Becker i H.E. Barnes, 1965) oraz, te sposoby myślenia ludów pierwotnych i ludów cywilizowanych, choć oparte na odmiennych podstawach, stanowią równorzędne formy rozwoju umysłu ludzkiego (C. Łevi--Strauss, 1969). W sytuacji, gdy rzeczywistość