6

290 Małgorzata Marcji tykieta językowa

cznych i społecznych system wartości w zasadzie nie obejmował etykiety, traktowanej przez większość teoretyków marksizmu-leninizmu jako pozostałość poprzedniej formacji polityczno-społecznej, a więc coś, co nie stanowi wartości samej w sobie. Wytworzyła się w związku z tym niespotykana w dotychczasowej historii polskich obyczajów sytuacja, w której normy grzecznościowe nie były kształtowane przez jedną, najwyżej usytuowaną w hierarchii prestiżu społecznego grupę, lecz były wypadkową wielu raczej spontanicznych działań przedstawicieli grup odgrywających w danym momencie historycznym rolę opiniotwórczą. Sytuacja ta, związana ogólnie z konfliktem tradycyjnych i nowych wartości, doprowadziła do znacznego rozchwiania norm grzecznościowych.

Charakterystycznym zjawiskiem owych czasów był propagowany przez wiele lat po drugiej wojnie przez Jana Kamyczka (Janinę Ipohorską) „demokratyczny” savoir-vivre, nie będący - tale jak wydawane jeszcze przed wojną podręczniki dobrego wychowania - kodyfikacją norm grzecznościowych przestrzeganych przez określoną grupę społeczną. Był on jedynie projekcją pewnych zunifikowanych, jakkolwiek opartych na polskiej tradycji, wzorów zachowań w społeczeństwie o nowej strukturze i nowej hierarchii prestiżu. Wywarł jednak duży wpływ na stan powojennej etykiety, m.in. językowej.

Wynikiem zasygnalizowanych przemian w rzeczywistości pozajęzyko-wej jest przede wszystkim uproszczenie i zunifikowanie językowych zachowań grzecznościowych. Towarzyszące temu pewne rozchwianie norm grzecznościowych, widoczne zwłaszcza po drugiej wojnie, jest przyczyną wielu nieudanych interakcji werbalnych, zachodzących głównie w miejscach publicznych między nieznanymi sobie partnerami. Postępująca pauperyzacja życia towarzyskiego pociągnęła za sobą pauperyzację formuł grzecznościowych, co widać wyraźnie na przykładzie toastów, mających jeszcze na początku wieku formę zróżnicowanych przemówień (zob. Mówca doskonały, 1903), w drugiej połowie zaś - przeważnie formę zachęty do jednoczesnego wypicia alkoholu (No to cyk! Chlusniem_y bo uśniem itp.).

Pod koniec XX wieku obserwuje się w Polsce tendencję do nadawania formom etykiety językowej-(także niejęzykowej) większego niż przed transformacją ustrojową znaczenia. Wynika to przede wszystkim z przeświadczenia, że grzeczność podnosi efektywność komunikowania się, co jest szczególnie ważne w kontaktach zawodowych. Na rynku wydawniczym pojawiło się wiele pozycji książkowych traktujących o zasadach dobrego wychowania w handlu, usługach, w biznesie (np. Pietkiewicz, 1993). Do programów nauczania dla szkół podstawowych i średnich wprowadzono hasło „Etykieta językowa”.

Formy najnowszej etykiety językowej - pojawiające się głównie w wypowiedziach młodego pokolenia - charakteryzują się dużą skrótowością i kondensacją treści. Akty etykiety są często jedno wyrazowe; powstały nieraz

291

Bibliografia

pod wpływem języka angielskiego (Sory, Hej!). Obserwuje się ponadto przejmowanie z kultury anglo-amerykańskiej aktów nieznanych dotychczas w polskiej kulturze, np. życzeń dobrego dnia czy aktów deklarowania pomocy, typu W czym mogę pomóc?

Bibliografia

B a j b u r i n Albiert Kaszfultowicz, Toporkow Andriej Lwowicz, 1990, U istokow etikie-ta, Leningrad.

Formanowskaja Natalia Iwanowna, 1987, Russkij rieczewoj etikiet: lingwisticzieskij i mietodiczeskij aspekty, wyd. 2, Moskwa.

G o f f m a n Erving, 1981, Człowiek w teatrze życia codziennego (‘The Presentation of Self in Everyday Life, 1959), tłum. Helena i Paweł Spiewakowie, Warszawa.

Kamyczek Jan, 1974, Grzeczność na co dzień, wyd. 4, Warszawa.

M a r c j a n i k Małgorzata, 1997, Polska grzeczność językowa, Kielce.

Mówca doskonały. Zbiór toastów i przemówień poważnych i humorystycznych, wierszem i prozą we wszystkich okolicznościach życia towarzyskiego, jak to: na Nowy Rok, zaręczyny, wesoła, chrzciny, imieniny, na cześć niewiast, duchowieństwa, na srebrne i złote jubileusze, na cześć mężów zasłużonych w społeczeństwie, na ucztach, zabawach itd., Poznań 1903.

O żó g Kazimierz, 1990, Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej (na materiale języka mówionego mieszkańców Krakowa), Kraków.

Pietkiewicz Edward, 1993, Etykieta menedżera, Warszawa.

Rościszewski Mieczysław, 1930, Zwyczaje towarzyskie. Podręcznik praktyczny dla pań i panów, Warszawa.

S e a r 1 e John R., 1975, Indirect Speech Acts, „Syntax and Semantics”, vol. 3.

Tomiczek Eugeniusz, 1983, System adresatywny współczesnego języka polskiego i niemieckiego. Socjolingwistyczne studium konfrontatywne, Wrocław.