2

282

Małgorzata Marcj\

tykieta językowa

Normy grzecznościowe należą do norm typu obyczajowego, przeciwstawiających się zasadniczo ze względu na rodzaj sankcji normom religijnym, moralnym i prawnym. Podlegające im zachowania grzecznościowe (będące częścią kompetencji kulturowej) usankcjonowane są przez wiele nieformalnych presji społecznych, takich jak brak akceptacji, dezaprobata czy bojkot towarzyski.

Kryterium stosowności aprobowanych społecznie zachowań grzecznościowych można w skrócie nazwać „nie wypada nie”. Zgodnie z nim stosowne jest to zachowanie grzecznościowe, którego nie wypada zaniechać, a więc na przykład pozdrowienie znajomego na ulicy, przeproszenie za nieumyślne potrącenie, podziękowanie za prezent, gdyż nie wypada nie zachować się w ten sposób. O stosowności bądź niestosowności określonych zachowań rozstrzyga ponadto konkretna sytuacja mówienia oraz cechy partnerów interakcji i ich wzajemne relacje (np. wiek, status społeczny, zawodowy, stopień zażyłości); te uwarunkowania pragmatyczne mogą modyfikować spo-sób realizacji nadrzędnych norm grzecznościowych.

u3

Wszystkie wyrażenia językowe pełniące funkcję grzecznościową (tj. funkcję realizującą normy i zasady wchodzące w skład polskiego modelu grze-

•    czncści) dzielą się zasadniczo na dwa typy.

Pierwszy, ppdstawowy typ stanowią wyrażenia o mocy predykatywnej (orzekającej), sprowadzające się do wskazywania podyktowanych konwencją grzecznościowych relacji między partnerami komunikacji językowej; W rozwoju języka i obyczajów wykształciły się takie grzecznościowe akty mowy, które użytkownicy języka bez trudu rozpoznają i jednoznacznie określają. Są to podziękowania, powitania, pożegnania, przeproszenia, życzenia, pozdrowienia, gratulacje, kondolencje, toasty, przedstawianie się (przedstawianie kogoś komuś), dedykacje. Można je nazwać autonomicznymi aktami e t y k i e t y. Oto przykłady: podziękowania - Dziękuję z całego serca, Dzięki, Bardzo jestem pani wdzięczną, Świetnie/; powitania -Dzień dobry, Witam szanownego pana, Cześć, Siemasz; życzenia - 2 okazji imienin życzymy pani zdrowia, szczęścia i wszelkiej pomyślnością Szczęśliwego Nowego Roku, Najlepszego, Stopy wody pod kiłem.

Drugi typ to wyrażenia same na ogół nie mające mocy predykatywnej, będące jedynie składnikami aktów, których przedmiotem orzekania są inne relacje niż relacje grzecznościowe między partnerami komunikacji. Obrazowo można powiedzieć, że wyrażenia językowe uznawane za grzecznościo-

•    we stanowią jedynie obudowę innych' aktów - nazwijmy je etykietal-ną obudową innych aktów.

Należą do nich przede wszystkim formy adresatywne (tj. formy nazywania rozmówcy) występujące w różnych kontekstach: Panie profeso-rz e, przynoszę pracę; Siostro, proszę o gazę; Co się stało, moi kochani? Za grzecznościowe uznawane są części orzeczeń złożonych (np. Pozwolę

sobie przypomnieć', że jest pan zaproszony; Bądź uprzejmy pamiętać o mej prośbie, Gdyby pani zechciała poszukać..., Ośmielę się zapytać..). Także zdania składnikowe wypowiedzeń złożonych (np. Jeżeli pan p o zwoi i, to usiądę na chwilę, Czy nie sprawiłoby panu kłopotu, gdybym przyprowadziła tu swoją siostrę?, Wybacz, że zapytam o cel tej wizyty) oraz niektóre modalne konstrukcje składniowe, np. tryb pytający w funkcji trybu rozkazującego (Czy może mi pan skasować bilet?), w tejże funkcji tryb pytający utworzony przy użyciu form trybu przypuszczającego (Czy mógłby mi pan skasować bilet?), także przy użyciu zanegowanych form trybu przypuszczającego (Czy nie mógłby mi pan skasować biletu?).

Autonomiczne akty etykiety stanowią ze względu na funkcję (nie formę) zbiór zamknięty. Akty współtworzone przez etykietalną obudowę są zaś zbiorem otwartym. Spośród wykształconych w rozwoju obyczajów i języka aktów najczęściej etykietalnie obudowywanych wymienić należy głównie prośby (we współczesnej polszczyźnie występujące w dużej różnorodności formalnej), ponadto rady, propozycje, sugestie, zaproszenia, pocieszenia, także wymówki, pouczenia itp. Wszystkie one orzekają - jak zostało już powiedziane - o innych relacjach między partnerami niż zgodne z obo-Y/iązującymi konwencjami obyczajowymi relacje grzecznościowe. Najczęściej realizują impresywną funkcję mowy, która niejako z definicji jest „niegrzeczna”, gdyż narusza suwerenność partnera, skłanianego do zachowań zgodnych z wolą nadawcy. Dlatego szczególnie te akty obudowywane są w sposób grzecznościowy, aby nie wywoływać u partnera niechęci do współdziałania.

Autonomiczne akty etykiety również mogą zawierać obudowę etykietalną, co w efekcie daje formy bardziej ceremonialne (wymagane w niektórych sytuacjach), np. Zechce pan przyjąć wyrazy szczerego współczucia.

Struktura dialogowa

Akty etykiety językowej, spełniające z założenia fatyczną (tj. służącą nawiązaniu i podtrzymaniu kontaktu) funkcję mowy, realizują się zasadniczo w dialogui Większość aktów zakłaaaawie role komunikacyjne partnerów: rolę nadawcy (mówiącego) i rolę adresata (tj. osoby, do której zgodnie z intencją nadawcy skierowane jest mówienie). Role te mogą być odgrywane zarówno w bezpośrednim kontakcie partnerów twarzą w twarz, jak w kontakcie pośrednim, tzn. z udziałem medium przedmiotowego (list, telefon, telegram) lub osobowego (pośrednik reprezentujący nadawcę lub/i adresata).

Autonomiczne akty etykiety mają na ogół budowę dwudzielną: składa się na nią kwestia nadawcy (np. Przepraszam) i replika adresata (np. Nie ma