22 (366)

miczna (np. zanurzanie łokci w pojemnikach z lodem).

W badaniach laboratoryjnych nad zachowaniem czło-wieka w warunkach stresowych stosunkowo często wykorzystywano bodźce elektryczne dla stworzenia sytuacji zagrożenia fizycznego.

Jest to jeden z najczęściej stosowanych i względnie prostych schematów eksperymentalnych, jakkolwiek budzi on wiele wątpliwości (co jest oczywiście zrozumiałe). W odniesieniu do wszystkich eksperymentalnych badań laboratoryjnych można powiedzieć, że wywoływane w nich zagrożenie fizyczne ma charakter przede wszystkim subiektywny (można mówić w tym przypadku o wytworzonym w laboratorium poczuciu zagrożenia) i jest ono konsekwencją określonej manipulacji eksperymentalnej (badany człowiek nie ma pewności, czy eksperymentator tylko go straszy, czy też naprawdę spowoduje cierpienie). Stosowanie w laboratorium bodźca elektrycznego dla wywołania stresu (celowo nie używam rozpowszechnionego w literaturze anglosaskiej terminu „szok” elektryczny ponieważ sugeruje on w języku polskim patologiczne następstwa działania prądu elektrycznego) budzi rozmaite wątpliwości. Rozumiejąc i podzielając te zastrzeżenia chciałbym zwrócić uwagę na to, że wielu badaczy uważa bodziec (bodźce) elektryczny za spełniający większość kryteriów idealnego bodźca przykrego (awersyj-nego) stosowanego w laboratorium: jest to bodziec w najwyższym stopniu kontrolowany (jego parametry są ściśle określone i nie mogą być przypadkowo zmienione w trakcie badania), może on być dokładnie mierzony i powtarzany oraz włączany i wyłączany natychmiast przy każdym poziomie intensywności. Co więcej, nawet najbardziej bolesne (jeśli wymaga tego procedura badawcza) intensywności bodźca mogą być stosowane bez wywoływania nieodwracalnych zmian w tkankach. W zdecydowanej większości badań działanie bodźca elektrycznego oparte jest jednak na

mechanizmie psychologicznym, na tym co człowiekowi kojarzy się z prądem (zazwyczaj sama informacja o tym, że będzie stosowany bodziec prądowy wywołuje reakcję emocjonalną), a ponadto znaczenie mają warunki badania np. bodziec może być spostrzegany jako bardziej zagrażający i nieprzyjemny wtedy, kiedy osoba badana znajduje się sama wewnątrz dźwiękoszczelnej kabiny. Ponadto we wszystkich tego rodzaju badaniach uczestnicy są informowani przed eksperymentem o rodzaju stosowanego bodźca i indywidualnie wyrażają zgodę na udział (niedopuszczalne jest wywieranie jakiejkolwiek presji i jeśli ktoś wycofa się z udziału wtedy, gdy przewidywana była opłata za udział w badaniu, to osoba taka otrzymuje pełną sumę pieniędzy stanowiących obiecaną nagrodę).

Wśród różnych czynników wpływających na reakcję emocjonalną (stresową) człowieka w sytuacji zagrożenia związanego z bodźcem elektrycznym, albo jakimkolwiek innym, zdecydowanie nieprzyjemnym dla badanego, wymienia się czas oczekiwania na pojawienie się takiego przykrego zdarzenia (w życiu codziennym może to być upływający czas przed ważnym spotkaniem, egzaminem, zabiegiem chirurgicznym itp.), stopień pewności versus niepewności co do wystąpienia czynnika zagrażającego (stresora), przy czym niepewność może dotyczyć czasu pojawienia się stresora, prawdopodobieństwa wystąpienia przy znanym czasie (np. skazaniec oczekujący na wyznaczoną egzekucję może nie być pewien czy rzeczywiście zostanie stracony czy też ułaskawiony), wreszcie niepewność może dotyczyć tego, co się rzeczywiście zdarzy tj. niepewność co do rodzaju (jakości) bodźca (w warunkach laboratoryjnych człowiek może ^Wyk°^ru” bodziec elektryczny albo dźwiękowy), (jy    badań psychologicznych wskazują na to, że lu-

e uważają niepewność co do czasu pojawienia się streso-^t2n' ^ta^ sytuację, w której nie są pewni, kiedy spotka

42