22 (793)

Stanowisko o ograniczonym stopniu swobody to takie, którego zasięg na jednym kierunku (ograniczenie jednostronne) lub kilku kierunkach (ograniczenie wielostronne) jest wymuszony warunkami naturalnymi.

Najczęstszym ogranicznikiem swobody jest krawędź wyniesionej ponad okolicę formy terenowej, ale także jar, koryto wody płynącej, brzeg jeziora lub torfowiska i inne. Nie mamy do czynienia z ograniczeniem stopnia swobody, jeżeli granice stanowiska nie pokrywają się z liniami ograniczenia i pozostawiony został pewien nie wykorzystany obszar zezwalający swego czasu na ewentualne powiększenie zasięgu.

Stanowisko kompletne to takie, które nie podlegało niszczącym przekształceniom, innym niż destrukcja, redukcja i przesunięcie.

Stanowisko niekompletne to takie, w obrębie którego przekształcenia inne niż destrukcja, redukcja i przesunięcie zachodziły, wyłączając pewne części stanowiska z możliwości prowadzenia badań.

Klasyfikacja ta rozróżnia stanowiska w rozmaitym stopniu poddane działaniu czynników cywilizacyjnych utrudniających lub uniemożliwiających badania archeologiczne. Ideałem jest oczywiście stanowisko kompletne, które z definicji jest wolne od jakichkolwiek przekształceń i uszczupleń spowodowanych tymi przyczynami. Wśród niekompletnych wyróżniamy trzy kategorie rozróżnione wg stopnia rozpoznania granic: stanowiska o zasięgu zamkniętym, kiedy ograniczenie (np. gospodarstwo rolne) znajduje się całkowicie w obrębie stanowiska; stanowiska o zasięgu otwartym, kiedy przeszkoda narusza granice zasięgu; i stanowiska

0    zasięgu nieznanym, kiedy jego granice nie są rozpoznane na żadnym kierunku (np. niewielka przestrzeń w obrębie zabudowy wiejskiej).

Rozróżnienie stanowisk kompletnych i niekompletnych każe nam powrócić do definicji podanej w dwóch wersjach na początku artykułu. Rozstrzyga ono mianowicie często pojawiającą się wątpliwość, jak należy traktować obszar pierwotnie spełniający kryteria tych definicji, jeżeli został on w sposób wtórny, bez reszty

1    trwale podzielony na części. Sytuacje takie obserwujemy często i mają one różne przyczyny. Rozciąć stanowisko na części nigdzie się nie łączące może droga, linia kolejowa, ciąg zabudowy, ale także wąwóz na terenach lessowych, zmieniony nurt rzeki, erozja linijna krawędzi dolin i inne. Takie wtórne rozcięcie jest swoistą formą trwałego wyłączenia z badań części stanowisk, a więc wskazuje na wypełnienie definicji stanowiska niekompletnego, ale nie dzieli go na dwa niezależne. Jeżeli jednak rozcięcie ma charakter pierwotny, to znaczy powstało przed pojawieniem się osadnictwa: dolina rzeczna (także dolina sucha), uskok terenowy, stare zapadlisko sufozyjne, rynna jeziorna, także stare, wtórnie zdenudowane jary i wąwozy — rozdzielone obszary są stanowiskami niezależnymi.

Szczególną formą są stanowiska tworzące własne formy krajobrazowe. Zaliczamy tu grodziska, kopce mogiłowe i cmentarzyska kurhanowe, cmentarzyska megalityczne; ale także zamki, klasztory, stare miasta, mury obronne, jakkolwiek ta druga grupa nie mieści się w definicji omawianych w tej książce stanowisk otwartych. Termin ten odnosi się do stanowiska rozumianego jako przedmiot badań terenowych. Należy go odróżniać od pojęcia zabytku krajobrazowego (art. 2.4.1.)

Odkrycie stanowiska archeologicznego obliguje do opisania jego fizjografii. W istocie jest to adopcja czynności powiązanej poznawczo z miejscem osadniczym. W artykule poświęconym temu ostatniemu terminowi omówiono szczegółowo przyczyny, które skłoniły do powiązania opisu fizjografii ze stanowiskiem. Wspomnijmy więc jedynie o dwóch okolicznościach, które należy mieć na uwadze. Po pierwsze, jest to w warunkach badań terenowych opis wybiórczy, ograniczony do obserwacji dzisiejszego stanu rzeczy, dopuszczający pewne formy porównawczej analizy osadniczej, ale przede wszystkim dostarczający przesłanek dla właściwych analiz specjalistycznych, wykonywanych w ramach polowych usług badawczych. Po drugie, w przypadku przestrzennie zróżnicowanych stanowisk wielofazowych, badanych metodą wykopaliskową lub rozpoznanych metodami inwentaryzacyjnymi, opis ten musi być na podstawie tych badań ukonkretniony wobec każdego miejsca osadniczego.

1.9. PRZESTRZEŃ BADAŃ

Przestrzeń stanowiska archeologicznego lub jego części przeznaczona i przystosowana do badań stacjonarnych.

Z definicji wynika, że pojęcie to nie odnosi się do poszukiwawczych badań rozpoznawczych, w odniesieniu do których kontekst przestrzenny jest oczywiście znacznie rozleglejszy. Semantyka terminu wskazuje na trójwymiarowość struktury. Jest to zrozumiałe, ponieważ z natury rzeczy przestrzeń badań zawiera w sobie całość lub część przestrzeni reliktowej i nie jest z nią tożsama tylko z uwagi na silną konotację metodyczną. Właśnie to odniesienie przesądza o wskazanej w definicji potrzebie przystosowania lub, innymi słowy, organizacji przestrzeni badań.

Organizacja przestrzeni badań to stworzenie przed ich podjęciem lub w ich trakcie układów odniesienia umożliwiających umiejscowienie dokonanych odkryć i obserwacji oraz ich wzajemną relatywizację przestrzenną. Pojęcie to obejmuje także wszystkie zabiegi wtórne wobec przyjętego układu odniesienia lub go wspomagające, takie jak usytuowanie reperów polowych, wykonanie planów sytuacyjno-wysokościowych, wyznaczenie i podział stref penetracji w badaniach planigraficznych, wytyczenie wykopów badawczych i szereg innych. Powyższe zestawienie przesądza o praktycznym utożsamieniu organizacji przestrzeni z geodezyjną obsługą badań terenowych.

W badaniach poszukiwawczych przestrzeń badań jest zdefiniowana przez pobrane z zewnątrz materiały kartograficzne. W wykopaliskowych badaniach ratowniczych, prawie zawsze zachodzi konieczność wpisania jej w przestrzenne założenie inwestycji ziemnej. W pozostałych przypadkach, to znaczy w badaniach inwentaryzacyjnych i rozumianych ogólnie badaniach wykopaliskowych, wyznaczenie i organizacja przestrzeni badań wymaga zdefiniowania ich celu, a przede

53