234

panowały warunki tlenowe, sprzyjające utlenieniu. Natomiast mniejszego znaczenia nabiera fakt. czy pod koniec stratyfikacji stopień nasycenia wody tlenem wynosić będzie 20%, czy *0% {Peukert 1970).

Chcąc przeciwdziałać pogarszaniu się jakości wody luź po pierwszym napełnieniu zbiornika, trzeba wiedzieć, że (Peukert 1970):

skoszenie łąki i usunięcie po kośbie biomasy spowoduje zmniejszenie zużycia tlenu na takim użytku o 65-75%,

zalewanie czaszy zbiornika w zimie lub bardzo wczesną wiosną (przed lub na początku sezonu wegetacyjnego) zmniejszy ilość łatwo rozkładalnej biomasy, młoda, świeża masa zielona (np. liście) rozkłada się szybciej, a więc w krótkim okresie czasu ..konsumuje" na procesy mineralizacji więcej tlenu niż struktury roślinne, będące w dojrzałym stadium (co ma miejsce jesieńią - wtedy w komórkach występuje więcej trudno rozkładających się związków, np. ligniny, hemicelulozy).

- starzejące się nadziemne części rośliny są mniej zasobne w azot i fosfor, gdyż zostały one częściowo odprowadzone i zmagazynowane w korzeniach.

Skuteczną metodą zapobieżenia skutkom wpływu pierwotnego dna na jakość wody jest dokładne usunięcie resztek organicznych. Jednak jest to ze względów ekonomicznych i technicznych trudne lub wręcz niemożliwe do wykonania. Jak wykazuje praktyka, skrupulatne posprzątanie pozostałości organicznych w całej misie zalewu nie jest konieczne. Przy rozważaniu rozległości prac porządkowych trzeba najpierw określić prawdopodobny obszar, nad którym może pojawić się uwarstwienie termiczne. W tych częściach zbiornika, gdzie epilimnion będzie sięgał do dna, usuwanie resztek organicznych nie musi być aż tak bardzo dokładne, gdyż ich rozkład odbywał się będzie w warunkach tlenowych — tlen zostanie dostarczony z fotosyntezy fitoplanktonu i z atmosfery. Rozpoczynając spiętrzanie wody w pełni okresu wegetacyjnego, należy na obszarach zalewanych usunąć uprzednio roślinność łąkową przez skoszenie i wywiezienie. Zaczynając spiętrzanie zimą lub wczesną wiosną, należy w sezonie poprzedzającym zalew użytkować łąki bez stosowania nawożenia. Na obszarach leśnych trzeba przed zimą pousuwać drzewa, krzewy — nie ma potrzeby kompletnego karczowania korzeni. W tym też czasie powinno się wykosić krzewinki i inną roślinność leśną. W obrębie przyszłego zalegania hipolimnionu tego rodzaju zabiegi porządkowe są niewystarczające. W obszarze przewidywanego dolnego piętra zalegania masy wody, muszą być usunięte nie tylko resztki nadziemnej masy organicznej, ale również zalegające w przypowierzchniowej warstwie gleby. Inną metodą neutralizowania niekorzystnego oddziaływania pozostawionych tutaj resztek jest ich izolowanie, np. warstwą kamieni - zabieg przeprowadzić należy na dwa lata przed zalewem. W tym czasie następuje znaczny rozkład przykrytej roślinności (Peukert 1970). Podobne zastosowanie znajduje piasek lub folia plastikowa. Znane są przykłady używania warstwy piasku (w świeżo napełnianych zbiornikach zaporowych) dla zmniejszenia wydzielania nutrientów do wody i w ten sposób zmniejszenia jej trofii (Kajak 1979). Dobrym materiałem, mogącym znaleźć zastosowanie do tych celów, są różnego rodzaju geosynietyki, czyli materiały z tworzyw sztucznych. Osobną kwestią pozostaje aspekt ekonomiczny.

53. Ochrona zbiorników przed dopływem zanieczyszczeń antropogenicznych

Zbiorniki zaporowe na ogół są lokalizowane w najniższym miejscu doliny, tak więc są miejscem sedymentacji i gromadzenia substancji mineralnych, organicznych oraz różnego rodzaju zanieczyszczeń, zawartych w dopływającej do nich rzece. Związki te dostają się również do zbiorników z ich bezpośredniej zlewni.

Zasady ochrony zbiorników przed zjawiskiem eutrofizacji. jak również przed dostawaniem się do nich zanieczyszczeń nietroficznych są generalnie w swej idei podobne.

Stąd też w dalszej części niniejszego rozdziału główny nacisk zostanie położony na ochronę zbiorników przed eutrofizacją. Chroniąc zbiorniki zaporowe przed degradacją wody wywołaną czynnikami troficznymi, z reguły, jakby „przy okazji”, chronimy je przed innymi nietroficznymi zanieczyszczeniami. Przeciwdziałania eutrofizacji zbiorników zaporowych powinny być poprzedzone dokładnym rozpoznaniem ich statusu troficznego, określeniem przyczyn takiego stanu, zbilansowaniem źródeł zanieczyszczeń oraz przeanalizowaniem alternatywnych rozwiązań.

Jak wykazano wcześniej, o poziomie trefli i związanym z nim stopniem eutrofizacji zbiorników zaporowych decyduje, poza warunkami świetlnymi i termicznymi, na które nie mamy wpływu, przede wszystkim stężenie i ładunek substancji biogennych, dopływających ciekiem (patrz rozdz. 4.1). Przypomnę, że wnoszenie fosforu głównymi rzekami do zbiorników zaporowych jest tak przeważającym źródłem, że inne mają mniejsze znaczenie i stanowią znikomy procent całkowitego ładunku. Dominująca rola rzeki w obciążaniu zbiorników zaporowych może dotyczyć także innych substancji. Ochrona zbiorników będzie jednak wtedy skuteczna, jeśli obejmie kompleks: zlewnia - rzeka - zbiornik, i jeśli będzie integrować metody techniczne i biologiczne oraz bazować na znajomości procesów hydrologicznych i ekologicznych.

Składniki pokarmowe, decydujące o eutrofizacji mogą dopływać ze zlewni do rzeki punktowo, obszarowo i pasmowo oraz ze źródeł rozproszonych. Dopływy punktowe to dopływy do zbiornika wodnego lub jego dopływu w ściśle określonych miejscach. Są to ścieki bytowe, przemysłowe lub deszczowe, odprowadzane rurami kanalizacyjnymi z miast, osiedli czy zakładów przemysłowych. Uwzględniane są tu też zanieczyszczone kanały odpływowe czy inne cieki. Przez dopływy obszarowe rozumie się takie, które dostają się z danego terenu do wód (odbiornika) w sposób przestrzennie mniej więcej równomierny. Nazywane są one również dopływami przestrzennymi. Zanieczyszczenia obszarowe powstają lub są wprowadzane na dany obszar także mniej więcej równomiernie (dostają się do wód z pól, lasów i łąk). Wlicza się tu z jednej strony naturalne spływy substancji pochodzące z nie skażonych (nie zagospodarowanych) zlewni, wskutek erozji i zmywania gleby, nanosy wiatrowe, opady atmosferyczne i uwalniane z rozkładu roślinności itp.. a z drugiej - napływy substancji, wynikające z działalności człowieka. Substancje te mają swe źródło w zastosowanych nawozach mineralnych i organicznych oraz środkach ochrony roślin (Florczyk 1982). Wielkość zanieczyszczeń obszarowych, odpływających z obszaru zlewni charakteryzowana jest jednostkowym wskaźnikiem odpływu analizowanej substancji, wyrażonym w kg • ha'¹ - rok'¹. Z kolei pasmowe to te dopływy, które pochodzą | dróg. torów kolejowych, gazociągów, ropociągów, czyli ze źródeł liniowych. Dopływy ze źródeł