24 (696)

zowana na ogół prawidłowo. Ale czynniki, które powodują, że rzecz wymaga bliższego omówienia, są innej natury; wiążą się z precyzją odwzorowania mi-krorzeźby terenu i prawidłową prezentacją kontekstu topograficznego stanowiska. Pierwszy z tych czynników jest ważny dlatego, że mikrorzeźba, a więc zmiany rzędnej terenu zakłócające konsekwencję profilu na niewielkim odcinku kilku metrów, wskazuje na miejsca lokalnej akumulacji produktów erozji stokowej. Zdjęcie nadkładu warstwy ornej, w przypadku zastosowania ciężkiego sprzętu wręcz wymagające utrzymania stałej głębokości modyfikowanej co najwyżej przez makrorzeźbę terenu (przede wszystkim przegięcia linii spadku stoku), ujawni wypełnione próchnicą przegłębienia, które w polu badań związanym ze stropem podglebia będą imitować płytkie obiekty archeologiczne. Precyzyjna hipsometria powierzchni stanowiska pozwala na wyjaśnienie zjawiska i uniknięcie takich pomyłek. Zdarzają się także przypadki ujawnienia dzięki takim pomiarom własnych form krajobrazowych w obrębie stanowiska. W czasie badań ratowniczych związanych z budową Zbiornika Jeziorsko autor tej książki wykonał plan, który niespodziewanie i niejako mimochodem ujawnił istnienie prawie całkowicie zniwelowanego przez uprawy rolne małego grodziska pierścieniowego.

Obecnie plany sytuacyjno-wysokościowe stanowisk zleca się geodetom. Mogą je wykonywać przy użyciu teodolitu, ale częściej korzystają z metod odwzorowania powierzchni ziemi opartych na namiarze satelitarnym (GPS). Ten drugi sposób, jeśli używa się powszechnie dostępnego sprzętu, jest niewskazany, ponieważ z uwagi na stopień dokładności pomiaru nie stwarza możliwości uzyskania wystarczająco małego cięcia warstwicowego (dla celów wyżej opisanych kilkucentymetrowego). Zwiększenie gęstości punktów pikietowych nic tu nie daje, ponieważ niedokładność pomiaru wysokości jest zbyt duża w stosunku do żądanej odległości między tymi punktami, a niedokładność pomiaru położenia stwarza dodatkowy chaos informacyjny.

Pozostaje więc metoda tradycyjna, to znaczy zdjęcie biegunowe. Jeżeli rzecz powierzy się geodecie, żądane cięcie co prawda przedstawi, ale warstwice będą poprowadzone w sposób mechaniczny, w oparciu o zbyt małą ilość punktów pomiarowych, a więc z niewystarczającą interpolacją. Rozwiązania są dwa. Albo archeolog wskazuje geodecie punkty pomiarowe, albo sam pomiary wykonuje. Nie muszę dodawać, że propozycja ta zakłada bardzo dobre oswojenie archeologów z geodezją, łącznie z waż-nąw terenie umiejętnością rektyfikowania instrumentów, przynajmniej tych starszego typu, które w warunkach polowych zawsze się rozregulowują.

Jest jeszcze jedna ważna funkcja map hipsometrycznych. Powierzchnia planu powinna być tak dobrana, żeby objąć całą bazę denudacyjną terenu, na którym stanowisko się znajduje, a także dostarczyć przesłanek do rozstrzyganięcia, czy jest ona ustabilizowana, czy zakumulowane w jej obrębie produkty erozji są przemieszczane dalej. Każda próba odtworzenia rzeźby terenu z czasów istnienia miejsca osadniczego wymaga takiej dokumentacji (por. rysunek 22 w artykule 3.2.2.). (<P)

1.10. STRATYGRAFIA ARCHEOLOGICZNA

Stratygrafia (lac. stratum — warstwa, złoże) jest w geologii terminem wieloznacznym, służącym zarazem opisaniu (w różnych kontekstach) stanu rzeczy, czynności porządkujących obserwacje i dynamiki procesów. Dla archeologa znaczenie mają dwa pierwsze człony tego zakresu, przy czym kontekst, w jakim występują, jest oczywiście inny niż w naukach o ziemi. Nietrudno zauważyć, że biorąc pod uwagę układ tej książki każda z obu wskazanych czynności klasyfikuje stratygrafię w obrębie innego rozdziału. Autor wahał się, czy nacisk położyć na „przestrzeń” (opis stanu rzeczy), czy na „badania” (formułowanie i uzasadnienie wniosków). Wybór pierwszej alternatywy podyktowany został tym, że stratygrafia jest przede wszystkim zbiorem zależności charakteryzujących wewnętrzną strukturę przestrzeni reliktowej i relacje przestrzenne, jakie mogą zachodzić między różnymi fazami zasiedlenia, wyróżnionymi w obrębie stanowiska archeologicznego. Niepewność jednak pozostała, a jej wyrazem jest poniższa definicja, w której czynnik poznawczy jest jednak silnie wyeksponowany.

Stratygrafia archeologiczna to wzajemne powiązanie warstw, obiektów i konstrukcji obserwowane w ramach przestrzeni badań i pozwalające na odtworzenie ich następstwa czasowego w oparciu o umiejscowienie i przebieg dzielących je powierzchni granicznych lub w inny sposób, na podstawie logicznie uzasadnionych związków przestrzennych.

Ostami człon tej definicji sugeruje, że odnosi się ona także do innych układów niż wynikające z nawarstwień i przecięć. Zajmiemy się tym zagadnieniem w artykule 4.4.5. poświęconym stratygrafii domyślnej. Tutaj, pozostając przy klasycznym znaczeniu terminu, powiemy, że w badaniach archeologicznych istnieją dwa główne pola obserwacji, w obrębie których podejmowana jest decyzja o podjęciu, zaniechaniu lub sposobie dalszego prowadzenia eksploracji. Są to powierzchnie planów oraz powierzchnie przekrojów ziemnych w obrębie wykopu badawczego. W tym i tylko w tym znaczeniu uprawnione jest posługiwanie się dwoma nadużywanymi terminami: stratygrafia pionowa i stratygrafia pozioma.Wskazująone dokonany wybór pola obserwacji, ale nie różnicują zakresów pojęciowych, które są im zwykle przypisywane.

Z definicji wynika, że o stratygrafii można mówić wtedy, kiedy składające się na nią elementy współwystępująlub, mówiąc innymi słowy, tworzą układ stratygraficzny. Relacje, jakie zachodzą między elementami stratygrafii mogą być dwojakie: albo element młodszy nadściela element starszy, albo go przecina. Odpowiednio wyróżniamy więc sekwencyjne układy stratygraficzne, kiedy warstwy formują się w wyniku decydującego wpływu grawitacji, i interwencyjne układy stratygraficzne, kiedy czynnikiem decydującym o dostrzeżonym następstwie w czasie jest wkop lub konstrukcja.

Układ sekwencyjny może mieć budowę sedymentacyjną, jeżeli warstwy ułożone są regularnie jedna nad drugą, lub budowę klinoidałną, jeżeli widoczne są na profilu w postaci zazębiających się jęzorów i soczewek. W tym drugim przy-

57