254

Henn^rk Kasza

w terminach zapobiegających ich spłukaniu z powierzchni czy stosowanie nawozów

0    spowolnionym działaniu). Natomiast zmiana sposobu użytkowania ziemi gruntów rolnych w celu przeciwdziałania spływom obszarowym z terenów rolniczych nie powinna być przyczyną pomniejszenia dochodów rolnika. Ochronę środowiska należy realizować bowiem poprzez zwiększenie świadomości i umiejętności rolnika oraz przez wdrażanie niekosztownych technologii, powodujących efektywniejsze wykorzystanie składników nawozowych w rolnictwie i minimalizujących ich migrację do środowiska wodnego (Durkowski i in. 2004). W tym miejscu pragnę podkreślić, że wspomniane wcześniej programy rolno-środowiskowe zapoczątkowały nowy etap w rozwoju wsi, gdyż są one jednym z instrumentów polityki rolnej Unii Europejskiej, ukierunkowanych na ochronę przyrody terenów wiejskich. W ramach tego działania rolnik stosujący sposoby gospodarowania i zabiegi przyjazne środowisku naturalnemu może liczyć na dodatkowe wsparcie finansowe. Programy rolno-środowiskowe w Unii Europejskiej zaczęto wdrażać od 1993 roku na podstawie Rozporządzenia (EEC) Nr 2078/92. W naszym kraju uruchomiono je we wrześniu 2004 roku (Ślósarz, Gmiąt 2007). W kontekście tematyki niniejszego podrozdziału, rolnicy mogą (zgodnie z cytowanym wcześniej PRO W 2007-2013) uzyskać rekompensatę finansową, tzw. płatność rolnośrodowiskową także w ramach pakietu 8. „Ochrona gleb

1    wód”. Podstawowe wymogi w tym pakiecie zmierzają do utrzymania roślinności na gruntach ornych w okresie między dwoma plonami głównymi w formie zasiewu (wsiewki poplonowej lub międzyplonu). Pamiętajmy, że grunty orne pozostawione bez okrywy roślinnej są narażone na erozję (zwłaszcza na pochyłościach) oraz wypłukiwanie substancji mineralnych, zanieczyszczających wody powierzchniowe. Zjawisko to szczególnie nasila się jesienią i wczesną wiosną. Realizacja zadań tego pakietu pozwala ograniczyć zanieczyszczenie wód odpadami pochodzenia rolniczego oraz zwiększa zawartość materii organicznej w glebie (ARiMR 2008).

Do ochrony gleb przed skutkami erozji wietrznej i wodnej, a tym samym do redukcji ładunków biogenów do wód, najlepiej nadają się spośród drzew i krzewów gatunki szybko rosnące, takie jak: wiklina, grochodrzew, wierzba drzewiasta, topola. Należy też nasadzać dęby. Wprawdzie rosną one wolniej, ale po wycięciu tych pierwszych staną się one trwałą ochroną gleby. Ściany wąwozów wzmacnia się trawą, łubinem wieloletnim lub obsadza krzewami takimi jak tarnina, dzika róża. Na glebach pylastych sadzi się modrzew europejski, dąb szypułkowy, a w domieszce - brzozę brodawkowatą, daglezję, klon zwyczajny, jawor, lipę drobnolistną. Zdania, co do celowości wykorzystania drzew owocowych na pasy między polami wstęgowymi - z uwagi na duże nakłady ponoszone na pielęgnację - są podzielone (Cieśliński 1995). Zasady projektowania i wprowadzania zadrzewień na obszarach wiejskich opisują również Bałazy i in. (2007).

Śródpolne zbiorniki wodne mogą być metodą redukcji zanieczyszczeń obszarowych. Stanowią one pewien rodzaj naturalnej oczyszczalni, w której zachodzą procesy sedymentacji i wiązania substancji w osadach dennych. W naszym kraju wiele takich śródpolnych oczek zanikło. Powodem zaniku jest nie tylko zaniechanie ich renowacji, lecz również odwadnianie terenu. Konieczna jest ich odbudowa lub wręcz budowa od nowa. Taki zbiornik powinien być usytuowany w pierwotnym miejscu, tzn. tam, gdzie istniał przed melioracją odwadniającą. W nim powinny być gromadzone wody doprowadzane do niego rowami melioracyjnymi

t drenami. Taki zbiornik powinien też przechwytywać wody ze spływów powierzchniowych oraz być wyposażony w urządzenia spustowe, np. mnich. Należy przewidzieć jego renowację, polegającą na wybieraniu osadów. Przeprowadza się ją na ogół co kilkanaście lat. Taki zbiornik powinien być głęboki na około 2,5 m. By zapewnić jak największą redukcję substancji, czas retencji wody powinien wynosić co najmniej 7 tygodni. Wyliczą się go w oparciu o wielkości spływu wód w okresie wiosny i jesieni (Koc, Tucholski 1995). Wybierane ze zbiornika osady, jeśli nie zawierają dużej ilości metali ciężkich, mogą być użyte do nawożenia pól. Taką metodę działania zalecał już w XIX wieku generał Dezydery Chłapowski (Ryszkowski i in. 2003).

Polecam wszystkim zgłębienie wiedzy na temat „ochrony wód przed zanieczyszczeniami obszarowymi”, ujętej w Kodeksie Dobrej Praktyki Rolniczej (2002). Opracowanie Kodeksu wynika z dostosowania do wymagań Dyrektywy Rady Europejskiej 91/676/ EWG (zwanej Dyrektywą Azotanową) z 12 grudnia 1991 r. o ochronie wód przed zanieczyszczeniami pochodzącymi z działalności rolniczej (Nitrate DirectWe 1991). Zawiera on zbiór przyjaznych środowisku praktyk rolniczych, w tym praktyczne rady, jak zmniejszyć ryzyko zanieczyszczenia wody. Zasady zawarte w Kodeksie są oparte na obowiązującym w Polsce prawie ochrony środowiska. Przestrzeganie zasad Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej powinno w widoczny sposób wpłynąć na poprawę jakości wód. Nie można jednak przyjąć, że wyeliminuje się całkowicie emisję do środowiska zanieczyszczeń, pochodzących z działalności rolniczej.

$3,U. Ochrona przed dopływem zanieczyszczeń ze źródeł rozproszonych

Źródła rozproszone mogą stanowić pewne (nieraz dość znaczne) zagrożenie dla zbiorników wodnych, posiadających duże i gęsto zaludnione zlewnie bez kanalizacji Przykładem na potwierdzenie powyższych słów może być Zbiornik Sulejowski, do którego w 1990 roku z tego źródła dostawało się aż 64% fosforu całkowitego. Wartość ta wynika z ogólnego bilansu dopływu fosforu ze źródeł zewnętrznych (Giercuszkiewicz-Bajtlik 1993). Do źródeł rozproszonych zalicza się też pewne formy rekreacji. Działania ochronne przed dopływem zanieczyszczeń z nich powinny głównie polegać na (Szyper, Gołdyn 2000):

-    uszczelnianiu szamb, ich opróżnianiu oraz wywożeniu nieczystości do oczyszczalni lub na specjalne wylewisko; ewentualnie doprowadzeniu nieczystości do oczyszczalni poprzez budowę kolektora ściekowego, łączącego wylewisko z oczyszczalnią;

-    postawieniu na plażach toalet;

-    wyznaczeniu strefy ochronnej wokół zbiornika, odsunięciu zabudowy na co najmniej 100 m od linii brzegowej; w obszarach strefy ochronnej działalność gospodarcza powinna być podporządkowana (poprzez odpowiednie zalecenia, nakazy i zakazy) rygorom ochrony zbiornika wodnego.

5.3,2. Ochrona przed dopływem zanieczyszczeń z bezpośredniej zlewni

W zbiornikach zaporowych dopływ zanieczyszczeń i nutrienlów z bezpośredniej zlewni na ogół stanowi niewielki procent ogólnej puli ich dopływu. Wyjątek stanowić mogą