25 (358)

142 Tomasz Lisowski

*

Szesnastowieczne losy cerkwi i kościoła ściśle się ze sobą wiążą. Są one kontynuacją procesów rozpoczętych jeszcze w dobie staropolskiej. Dzieje tych wyrazów w polszczyźnie od pierwszych poświadczeń do końca XVI w. można ująć w następujący schemat:

1.    Od pierwszych poświadczeń do końca XIV w. - cerkiew znaczy 'ecclesia' oraz 'templum’ (to drugie znaczenie poświadczają tylko nazwy miejscowe, znane jest językowi staroczeskiemu), kościół - 'templum'.

2.    Wiek XV - cerkiew to 'ecclesia' i 'templum' (to ostatnie poświadczone przede wszystkim w tekstach o mazowieckiej proweniencji), kościół 'templum' przybiera wtórne znaczenie 'ecclesia' (podobne przesunięcie znaczenia tego leksemu dokonało się w języku czeskim w końcu XIV w.).

3.    Wiek XVI (do wybuchu polemiki wokół zawiązanej w 1596 r. unii brzeskiej) -cerkiew ustępuje przed naporem kościoła - cerkiew w znaczeniu 'ecclesia* pojawia się w tekstach na prawach akceptowanego ze względów stylistycznych archaizmu, poetyzmu, niekiedy zaś zyskuje status regionalizmu (kresowego u Stanisława Orzechowskiego lub północnopolskiego, słowińskiego u Szymona Krofeya), natomiast drugie znaczenie cerkwi - 'templum' do końca wieku ginie, a w jego miejsce pojawia się nowe - 'świątynia chrześcijańska na Wschodzie, prawosławna’ - cytaty to poświadczające dowodzą jednak okazjonalnego, oddającego realia i koloryt lokalny Rusi, użycia tej pożyczki semantycznej z cerkiewnego języka ruskiego. Kościół upowszechnia się w obu znaczeniach - zarówno 'templum', jak i 'ecclesia', i to także w odniesieniu do 'świątyni prawosławnej ’ (tu pojawia się niekiedy z określeniem ruski) oraz do 'społeczności chrześcijan prawosławnych’ (w tej funkcji najczęściej występuje z przydawkami: grecki, moskiewski, wschodni).

4. Koniec wieku XVI, okres polemiki unijnej - dotąd przeciwstawiana kościołowi cerkiew coraz częściej utożsamiana będzie z wyznawcami prawosławia oraz z ich świątyniami³⁹.

Ekspansja kościoła ('templum', 'ecclesia') prowadząca do ustępowania z polszczyzny szesnastowiecznej cerkwi aż do wybuchu polemiki wokół unii brzeskiej, czyli niemal do końca wieku, jest procesem immanentnym, wewnątrzjęzykowym - na jego intensywność i tempo niewielki miały wpływ czynniki zewnętrzne, refomia-cyjne dyskusje religijne zwłaszcza. Dopiero spory między zwolennikami i przeciwnikami unii brzeskiej (1596) doprowadzają do doktrynalnego nacechowania cerkwi i kościoła, przeciwstawiając je sobie jako dwa odrębne pojęcia.

Rozwój semantyczny kościoła, przede wszystkim zaś cerkwi nie kończy się więc w wieku XVI, choć bezsprzecznie najistotniejsze przemiany decydujące o dalszym losie tych wyrazów w polszczyźnie dokonały się w tym właśnie stuleciu.

ROZWIĄZANIE SKRÓTÓW

Sstp    - Słownik staropolski. Pod red. S. Urbańczyka. T. 1:

A-Ć. Warszawa 1953-1955; t. 3: I-K. Wrocław 1960-1962.

SPXVI    - Słownik polszczyzny XVI wieku. T. 3: by - cyzy-

jojanus. Wrocław 1968; t. 11: kos - kyryje. Pod red. M. R. Mayenowej. Wrocław 1978.

³⁹ Karpiuk (jw. s. 130-131) podaje następujące cytaty zaczerpnięte z tekstów polemicznych: Kto na sejmach [...] o to mówił, kiedy cerkwie od heretykow-aposta-tow na stajnie, na chlewy obracano? Kto za władyki i za ich duchowieństwo, za popy biedne słowo przemówił [...] kiedy dobra cerkiewne i nadania ich odejmowano H. P o c i e j. Antirresis albo Apologija (1600); weszli do cyrekwie Ś. Mikołaja (...) potym poszli do kościoła Panny Maryjej łacińskiego obrzędu. P. S k a r g a. Synod brzeski (1597); Nie mówię o tych, którzy stawszy się apostatami Cerkwie ś. tę prz^świędłą z Kościołem waszym uniją przyjęli. M. Smotrycki. Antigrafe albo Odpowiedź (...) (1608).